ਆਰਸੀ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ....

ਤੁਹਾਡੇ ਧਿਆਨ ਹਿੱਤ

ਆਰਸੀ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਤੇ ਪੋਸਟ ਕੀਤੇ ਲੇਖਾਂ 'ਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰ ਸਬੰਧਿਤ ਲੇਖਕ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ 'ਚ ਆਈਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਲਈ, ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਰਸੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ੁਕਰੀਆ।

Tuesday, December 29, 2009

ਬਲਜੀਤ ਬਾਸੀ - ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਖਿਲਵਾੜ - ਵਿਅੰਗ

ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਖਿਲਵਾੜ

ਵਿਅੰਗ

ਮੁਹਾਵਰੇ, ਅਖਾਣ ਅਤੇ ਲੋਕੋਕਤੀਆਂ ਬੜੀ ਪਹੁੰਚੀ ਹੋਈ ਚੀਜ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨਭਾਵੇਂ ਇਹ ਇਕੋ ਥੈਲੀ ਦੇ ਚੱਟੇ ਵੱਟੇ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਮੁਹਾਵਰੇ ਨੂੰ ਇਕ ਹਾਥੀ ਦੀ ਨਿਆਈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦੇ ਪੈਰ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਸਮੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਅਖਾਣ ਝੂਠਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਚੁਆਵਾਂ ਦੁੱਧ ਵੀ ਖੱਟਾ ਹੋ ਗਿਆਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਦੇ ਸਮੂਹਕ ਅਨੁਭਵ, ਸੂਝ ਤੇ ਰੂਹ ਦੇ ਸਾਖਿਆਤ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨਇਹ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਣੀਆਂ ਤੇ ਪਰਖੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਅਟੱਲ ਸੱਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨਇਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੀ ਮੁਹਾਵਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਕੁੱਜੇ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਸਮੁੰਦਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨਸੰਜਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੀਰੀ ਗੁਣ ਹੈ

-----

ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਤੇ ਇਹ ਖ਼ਰੇ ਉਤਰਦੇ ਹੋਏ ਚਿਰਜੀਵੀ ਬਣ ਗਏ ਤੇ ਅਜੇ ਤਕ ਹੱਟੇ ਕੱਟੇ ਪਏ ਹਨਬਾਤ ਦਾ ਬਤੰਗੜ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਏਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਜਿੰਨਾ ਇਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਜਾਦੂ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਬੋਲਦਾ ਹੈਇਹ ਤਾਂ ਡੰਕੇ ਦੀ ਚੋਟ ਵਾਂਗ ਵੱਜਦੇ ਹਨ, ਠਾਹ ਸੋਟਾ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੋਟ-ਖਾਧਾ ਹੱਥ ਲਾ ਲਾ ਦੇਖਦਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈਅਸਲ ਵਿਚ ਹਰ ਬੁਲਾਰਾ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਪਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਸ਼ਬਦ ਪੱਥਰ ਤੇ ਲੀਕ ਹੋਣਕੁਸ਼ਲ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤੇ ਬੁਲਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਨਗ ਵਾਂਗ ਪਰੋਅ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਕੇ ਸੋਨੇ ਤੇ ਸੁਹਾਗਾ ਫੇਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨਪਰ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ, ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕੋਟੀ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਦੀ ਵੀ ਸਮਰਥਾ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਵਿਧਾ ਵਜੋਂ ਵੀ ਮਾਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ

-----

ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਸ ਲਘੂਤਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਰੂਪ, ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਅਨੁਭਵ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ਓਨੇ ਹੀ ਇਹ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਨਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰੇ ਪੁਰੇ ਗਿਆਨ ਦੀਆ ਪੁੜੀਆਂ ਜਾਂ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਥਰਾਏ ਫਾਰਮੂਲੇ ਦੇ ਨਿਆਈਂ ਸਮਝਣਾ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਘੋਰ ਅਨਿਆਂ ਹੈਅਨੁਭਵ ਅਧਾਰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਹੁਣ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਧਾਰਤ ਗਿਆਨ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਮੁਹਾਵਰੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਕ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਸਰਟੀਫੀਕੇਟ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਵਿਚ ਇਹ ਮੁਹਾਵਰੇ ਇਕ ਸੰਕੇਤ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਸ਼ੁੱਧ ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਅੰਤਮ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਸੂਚਕ ਨਹੀਂ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇਇਹ ਅਤਿ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ ਤੇ ਸੁਝਾਊ, ਮੋਟੇ-ਠੁਲੇ ਤੇ ਸਪਾਟ, ਵਿਡੰਬਨਾ ਤੇ ਉਪਹਾਸ ਭਰੇ, ਵਿਅੰਗਮਈ ਤੇ ਨਾਟਕੀ, ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਅਮੂਰਤ, ਜਟਿਲ ਤੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਵੀ ਦਿਸ ਆਉਂਦੇ ਹਨ

-----

ਆਓ ਜ਼ਰਾ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰੀਏ.....

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂਖ਼ਮਤਾ ਤੇ ਸੰਜਮ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਦੇਖੋ: ਮੂੰਹ ਤੇ ਨੱਕ ਨਾ ਹੋਣਾ; ਦੱਸੋ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਤਰ ਹੈ ਮੇਰੇ ਅਖਵਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਅੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਜੁਗਤ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰਖੀ ਗਈ ਸੀਚੋਖੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਾਧਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਆਏਗੀ ਕਿ ਨੱਕ ਸ਼ਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਅਰਥ ਬੇਸ਼ਰਮ ਹੋਣਾ ਹੈਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਕੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨਐਪਰ ਛੜਿਆਂ ਦੇ ਨਹੀਂ: ਨਾ ਰੰਨ, ਨਾ ਕੰਨਇਹ ਤਾਂ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਰੰਨਹੀਣ ਮਨੁੱਖ ਯਾਨਿ ਛੜਾ ਲਾਪਰਵਾਹ, ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ, ਅਤੇ ਮਨਮੌਜੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਸਨੂੰ ਚੜ੍ਹੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਨਾ ਲੱਥੀ ਦੀ ਪਰ ਏਥੇ ਕੰਨ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ? ਲਓ ਸੁਣੋਰੰਨਹੀਣ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਤਨੀ ਦੀ ਕੋਈ ਨੋਕ-ਝੋਕ, ਗੁੱਸਾ-ਗਿਲਾ ਨਹੀਂ ਸੁਣਨਾ ਪੈਂਦਾਸੋ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕੰਨ ਨਾ ਹੋਇਆਂ ਨਾਲ ਦੇ ਹਨਵਿਆਹਿਆਂ ਦੇ ਕੰਨ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨਾਲੇ ਖਾਂਦੀ ਹੈ ਨਾਲੇ ਖਿਚਦੀ ਹੈਪਰ ਇਹ ਖਿਚ ਕੇ ਕੱਢਿਆ ਅਰਥ ਹੈਵਰਨਾ ਵਾਧੂ ਲਾਇਆ ਕੰਨ ਕਾਫੀਏ ਦਾ ਕੰਮ ਹੀ ਸਾਰਦਾ ਹੈਵੈਸੇ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਹਰੀ ਕੰਨ ਸਿਰਫ਼ ਐਨਕਾਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਟੇਕ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਖਿਚਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਕੰਨ ਵਿਚਾਰੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਹਿਲ ਜੁਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ

-----

ਕੁਝ ਨਾ ਪੁਛੋ, ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਪੂਛ ਹਨ ਇਹ ਮੁਹਾਵਰੇ, ਉੱਘ ਦੀਆਂ ਪਤਾਲ ਮਾਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਖੇ, ‘ਏਹੋ ਜਿਹਾਂ ਦੇ ਗੱਲ ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨਕੀ ਕੋਈ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਇਸ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ? ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਖੋਜੀਆਂ ਨੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰ ਕੇ ਕੁਝ ਪਿੜ ਪੱਲੇ ਪਾਇਆ ਹੈ: ਆਪਣਾ ਅਗਿਆਨ ਲੁਕੋਣ ਲਈ ਜਦ ਕੋਈ ਚਲਾਕੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨਕਿਸੇ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਊਠ ਦੇਖਿਆ ਜਿਸਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਟੱਲੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸਨੇ ਕੀ ਪਾਇਆ ਹੈਅਗੋਂ ਸੱਜਣ ਵੀ ਹਮਾਤੜ ਅਣਜਾਣ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਨਾ ਕਦੇ ਊਠ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਕਦੇ ਟੱਲੀ ਪਰ ਸੀ ਚਲਾਕਸੋ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਗਿਆਨ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੀ ਏਹੋ ਜਿਹਾਂ ਦੇ ਗਲ ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨਹੋ ਗਿਆ ਨਾ ਚਾਨਣ? ਜੇ ਮੈਂ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਕੱਢ ਕੇ ਨਾ ਦਸਦਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ਸੁਣ ਕੇ ਆਊਂ ਬਤਾਊਂ! ਨੌਤੀ ਸੌਜਿਹੀ ਨਿਰਾਰਥਕ ਸੰਖਿਆ ਵੀ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਤੇ ਢਾਈ ਟੋਟਰੂਜਿਹੇ ਮਰਜੀਵੜੇ ਵੀਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਆਪਣਾ ਉੱਲੂ ਸਿੱਧਾ ਰਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਉੱਲੂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ

-----

ਹਾਸਾ, ਵਿਡੰਬਨਾ, ਅਤਿਕਥਨੀ- ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤਾਂ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਹਨ, ਕਿੰਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਸਾਰੇ ਇਕੋ ਰੱਸੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਨ: ਮੂੰਹ ਨਾ ਮੱਥਾ ਜਿੰਨ ਪਹਾੜੋਂ ਲੱਥਾ; ਨਾਚ ਨਾ ਜਾਣੇ ਆਂਗਨ ਟੇਢਾ; ਡਿਗੀ ਖੋਤੇ ਤੋਂ ਗੁੱਸਾ ਘੁਮਿਆਰ ਤੇ, ਜਾਂਦੇ ਚੋਰ ਦੀ ਤੜਾਗੀ ਹੀ ਸਹੀ; ਉਠ ਨਾ ਹੋਵੇ ਫਿੱਟੇ ਮੂੰਹ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ; ਨਾਨੀ ਕੁਆਰੀ ਰਹਿ ਗਈ, ਦੋਹਤੀ ਦੇ ਨੌ ਸੌ ਵਿਆਹ; ਨਹੀਂ ਰੀਸਾਂ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ, ਭਾਵੇਂ ਸੁੱਕਾ ਹੀ ਵਗੇ, ਅੱਠ ਪੁੱਤ ਅਠਾਰਾਂ ਪੋਤੇ, ਅਜੇ ਬਾਬਾ ਘਾਹ ਖੋਤੇ, ਕੁੜੀ ਪੇਟ ਕਣਕ ਖੇਤ ਆ ਜਵਾਈਆ ਮੰਡੇ ਖਾਹ, ਨਾ ਨੌਂ ਮਣ ਤੇਲ ਹੋਵੇ ਨਾ ਰਾਧਾ ਨੱਚੇ, ਉਜੜੇ ਬਾਗਾਂ ਦੇ ਗਾਲੜ੍ਹ ਪਟਵਾਰੀ, ਮੂਰਖਾਂ ਦੇ ਸਿੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ।।।।।।।। ਇੰਨੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਖੰਭਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਬਣਾ ਲਓ

-----

ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਾ ਵਿਰੋਧ ਤੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਵਿਆਪਕ ਹੈਸਾਨੂੰ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਵਡੇਰੇ ਕਿਹੜਾ ਘਟ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨਇਕ ਨੇ ਜੇ ਇਕ ਗੱਲ ਕਹੀ ਤਾਂ ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਉਲਟ: 'ਜਾਕੋ ਰਾਖੇ ਸਾਈਆਂ ਮਾਰ ਸਕੇ ਨਾ ਕੋਈ”, ਤੇ ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਮੌਤ ਦੀ ਕੋਈ ਦਵਾ ਨਹੀਂਜਾਂ ਫਿਰ ਕਹਿਣਗੇ ਜਿਹਦੀ ਆ ਲੱਗੀ ਉਹਨੂੰ ਕੌਣ ਬਚਾਵੇਇਕ ਪਾਸੇ ਖਾਣਸੂਰੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਵਡਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲਾਹ-ਪਾਹ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਵੀ ਢਿੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ: ਨੂੰਹ ਦਾ ਖਾਣ ਕੱਟੀ ਦਾ ਲੇਹਾ, ਅਜਾਈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਤਿੱਤਰ ਖੰਭੀ ਬੱਦਲੀ ਰੰਨ ਮਲਾਈ ਖਾਹ, ਉਹ ਵਸੇ ਉਹ ਉਜੜੇ ਕਦੇ ਨਾ ਖ਼ਾਲੀ ਜਾਂਹਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮੱਝਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਪਿਛੇ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨਅੱਵਲ ਤਾਂ ਔਰਤ ਦੀ ਮੱਤ ਮੰਨਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜੇ ਮੰਨਣੀ ਵੀ ਪਵੇ ਤਾਂ ਗੁੱਤ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਧਕੇਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨਮੱਝਾਂ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਇਕ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਕੱਟੜੂ ਪਰੇ ਹਟਾ ਕੇ ਮਾਲਕ ਦਾ ਘਰ ਭਰਦੀਆਂ ਹਨ ਫਿਰ ਵੀ ਖਾਹ-ਮਖਾਹ ਨਿੰਦਿਆ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ: ਮੱਝ ਅੱਗੇ ਬੀਨ ਵਜਾਉਣਾ; ਅਕਲ ਵੱਡੀ ਕਿ ਮੱਝ; ਮੋਟੀ ਮੱਝ-ਕਿੰਨਾ ਕਹਿਰ ਢਾਹਿਆ ਬੇਜ਼ੁਬਾਨ ਤੇਫਿਰ ਸੂਮਪੁਣੇ ਦਾ ਬੜਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮੂਤ ਚੋਂ ਮੱਛੀਆਂ ਭਾਲਦੇ ਹਨ, ਥੁੱਕੀਂ ਵੜੇ ਪਕਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਸਖੀ ਨਾਲੋਂ ਸੂਮ ਚੰਗਾ ਜਿਹੜਾ ਤੁਰਤ ਦੇਵੇ ਜਵਾਬ, ਨਾਲੇ ਹੁਸ਼ਨਾਕ ਬਾਹਮਣੀ ਸੀਂਢ ਦਾ ਤੁੜਕਾਇਕੱਲੇ ਜਣੇ ਨੂੰ ਛੁਟਿਆਉਂਦੇ ਇਕ ਨਾਲੋਂ ਦੋ ਭਲੇਜਾਂ ਇਕ ਇਕ ਤੇ ਗਿਆਰਾਂਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਨੂੰ ਹੀ ਸਵਾ ਲੱਖਕਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਏਕੇ ਚ ਬਰਕਤਵੀ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨਪਰ ਇਹ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਕਹੀਏ ਜਾਂ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਕਿ ਚੋਰ ਤੇ ਲਾਠੀ ਦੋ ਜਣੇ , ਮੈਂ ਤੇ ਬਾਪੂ ਕੱਲੇਵਿਚ ਦੋ ਨੂੰ ਇਕ ਤੇ ਇਕ ਨੂੰ ਦੋ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈਬੇਈਮਾਨੀਏ ਤੇਰਾ ਆਸਰਾਦੇ ਟਾਕਰੇ ਨੀਯਤ ਸਾਫ਼ ਤੇ ਕੰਮ ਰਾਸ ਹੈਨਾਲੇ ਚੋਰੀ ਦਾ ਗੁੜ ਮਿੱਠਾਦੱਸ ਕੇ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਨਾਲੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਸੌ ਦਿਨ ਚੋਰ ਦਾ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਧ ਦਾਆਪਣੀ ਆਈ ਤੇ ਆਏ ਮੁਹਾਵਰੇ ਆਨੇ ਪਾਈਆਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰਖਦੇ ਹਨ, ਵਾਲ ਦੀ ਖੱਲ ਵੀ ਲਾਹੁਣ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, 'ਦੁਧ ਦਾ ਦੁਧ, ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਛਾਣਦੇ ਹਨ' ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਨੀ ਵੀਹ ਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਉਨੀ ਇਕੀ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇਜੱਟ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੁੱਗਣਾ ਬਿਆਨਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ: ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਬੌਲਦ ਮਰ ਗਿਆ, ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਖਰੀਦਣਾ ਪਿਆਇਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੱਟ ਬੁਧੀ! ਵੈਸੇ ਇਹ ਗੱਲ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਜੱਟਾਂ ਤੋਂ ਮੁਹਾਵਰੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਡਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਰ ਤੇ ਕੋਹਲੂ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਦਾ ਵੀ ਤੇਰਵ੍ਹੀਂ ਹੋਣ ਤੇ ਹੀ ਯਕੀਨ ਬਝਦਾ ਹੈਜੱਟ ਮਚਲਾ ਖ਼ੁਦਾ ਨੂੰ ਲੈ ਗਏ ਚੋਰ

-----

ਮੁਹਾਵਰਾ-ਸੰਸਾਰ ਐਸਾ ਗੰਧਲਾ ਹੈ ਕਿ ਏਥੇ ਚਾਰ ਪੈਸੇਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਅਮੀਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਲੱਖ ਤੋਂ ਕੱਖਹੋਣ ਨੂੰ ਵੀ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾਨਾਲੇ ਖੂਹ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਖੂਹ ਨੂੰ ਲੁਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅਕਲਾਂ ਬਿਨਾ ਖੂਹ ਫਿਰ ਖ਼ਾਲੀ ਦਾ ਖ਼ਾਲੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈਇਕ ਪਾਸੇ ਅੰਨ੍ਹੀ ਪੀਹਵੇ ਕੁੱਤਾ ਚੱਟੇਕਹਿ ਕੇ ਵਿਚਾਰੇ ਨੇਤਰਹੀਣ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅੰਨ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ੀਰਨੀਆਂ ਵੰਡਾ ਕੇ ਤੇ ਮੁੜ ਮੁੜ ਆਪਣਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਆ ਕੇ ਨੇਤਰਹੀਣ ਹੋਣ ਦੇ ਲਾਭ ਦਰਸਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਸੁਵੱਲੀ ਨਜ਼ਰ ਹੈ ਹਰ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਕੁਰਬਲ-ਕੁਰਬਲ ਕਰਦੇ ਹਨ

----

ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਬੜੀ ਟੇਢੀ ਖੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨਅਕਸਰ ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਟਕਾ ਮਾਰਦੇ ਹਨਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਠੀਕ ਵਰਤਾਉ ਨਾ ਕਰੋ ਤਾਂ ਇਹ ਦੋਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ ਬਣ ਕੇ ਉਲਟਾ ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਵੀ ਵਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰ ਬੜੀ ਯੱਭ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਕੰਨ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ: ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਗਲੇ ਕਿਰਦਾਰ ਤੋਂ ਬਚੋ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਆਪ ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਦੱਸੀ ਇਸ ਗੱਲ ਉਤੇ ਕੰਨ ਨਹੀਂ ਧਰਿਆਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਮੂੰਹ ਚੋਂ ਗੱਲ ਕੱਢਦੇਸਾਡੇ ਵਾਕਿਫ਼ਕਾਰ ਟਰੱਕਾਂ ਵਾਲੇ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਸ ਰਹਿ ਗਈ ਆਖਰੀ ਨੂੰਹ ਹਜ਼ਾਰ ਹੇਠ-ਉਤੇ ਅਤੇ ਲੱਖ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਕਰਕੇ ਆਖਿਰ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਆ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤੇ ਤੇ ਲੱਖ ਵੱਟਿਆਹੁਣ ਇੰਡੀਆ ਵੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਝਾਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਗਈ, ਜਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਉਹਦਾ ਰਾਹ ਕਿਉਂ ਪੁੱਛਣਾਅਸਾਂ ਸੋਚਿਆ, ਤੇ ਸਾਡਾ ਬਣਦਾ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇਇਕ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਘੁਸਮੁਸੇ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਵਾਜਿਬ ਟਾਈਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤਸ਼ਰੀਫ਼ ਦੇ ਟੋਕਰੇ ਚੁੱਕੀ ਤੁਰ ਪਏਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਲਈ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖਾਓ-ਪੀਏ ਹੀ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਉਂਜ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਲੱਖ ਵਾਰੀ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ-ਘਰੋਂ ਜਾਈਏ ਖਾ ਕੇ ਅੱਗੋਂ ਮਿਲੇ ਪਕਾ ਕੇ

----

ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਬਹੁਤੀ ਹੀ ਚੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀਉਹ ਸੋਫੇ ਤੇ ਬੈਠਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਨੂੰਹ ਆ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲੱਗ ਪਈਉਹ ਬਹਿੰਦੀ-ਬਹਿੰਦੀ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸਿਰ ਪਿਆਰ ਭੁਗਤਾ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਕਿਰਨਮ ਕਿਰਨੀ ਹੁੰਦੇ ਵਧਾਈ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਉਗਲਛਣ ਲੱਗ ਪਈ, “ਆਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੋਇਆ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਆਖ਼ਰੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਤੁਹਾਡੀ ਨੂੰਹ ਰਾਣੀ ਆ ਗਈਤੁਹਾਡਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਟੱਬਰ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਮੁਰਦਾ ਬੋਲੂ ਕੱਫ਼ਣ ਪਾੜੂਮੈਂ ਮੱਥੇ ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆਇਹ ਮੇਰੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੇ ਕੀ ਉਚਾਰ ਦਿੱਤਾਆਖ਼ਰੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਤੇ ਫਿਰ ਟੱਬਰ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਬਖ਼ਤਾਵਰ ਦਿਨ ਹਨਮੈਂ ਕਦੇ ਤਾਂਹ ਦੇਖਾਂ ਕਦੇ ਠਾਂਹਮੱਥੇ ਤੇ ਤਰੇਲੀਆਂ ਛੁੱਟਣ ਲੱਗੀਆਂਤਕਾਲ-ਸੰਧਿਆ ਦਾ ਵੇਲਾ, ਘਰ ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਨੂੰਹ ਤੇ ਇਹ ਸੁਜਾਨ ਕੌਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਦੱਸ ਕੇ ਟੱਬਰ ਹੀ ਪੂਰਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈਘਰ ਚ ਸੁੰਨ ਵਰਤ ਗਈਮੈਨੂੰ ਧਰਤੀ ਗਰਕਣ ਨੂੰ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਹੀਕਮਲਿਆਂ ਦਾ ਟੱਬਰ ਸਾਡਾ, ਕੀ ਕਰੀਏਹੁਣ ਤਕ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਾਲ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕਾਲਾ ਕਾਲਾ ਤਾਂ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਪਰ ਇਹ ਕੀ ਸੀ, ਉਹਦੇ ਖਾਨੇ ਨਾ ਪਿਆ

----

ਪਰ ਆਪਣੇ ਯਾਰ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈਆਖਿਰ ਕਿਸਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਗੋਤਾ ਨਹੀਂ ਖਾ ਜਾਂਦੀ, ਕੋਈ ਅਸਮਾਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਢਹਿ ਪਿਆਸਾਡੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਹੀ।।।ਹੀ।।।ਹੀਹੀ ਉਚਾਰ ਕੇ ਗੱਲ ਹੋਊ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰਨ ਦੀ ਕੀਤੀਮੁਰਦੇਹਾਣਾ ਮਾਹੌਲ ਚਾਹ ਦੇ ਪਿਆਲਿਆਂ ਤੇ ਲੱਡੂਆਂ ਨਾਲ ਜੀਵਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਲਝੀ ਤਾਣੀ ਸੁਲ਼ਝਾਉਣ ਦੀ ਠਾਣੀਗਲ਼ਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਗ਼ਲਤੀ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, “ਅਸਲ ਚ ਜੀ ਮੇਰੀ ਘਰ ਵਾਲ਼ੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਟੱਬਰ ਦਾ ਕੱਠ ਹੋ ਗਿਆਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਚੋਂ ਇਹ ਵਾਕ ਨਿਕਲੇ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਲਿਆ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਲਦੀ ਚ ਤੇਲ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀਪਰ ਤੀਰ ਚੱਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅੱਜ ਕੌਣ ਮੱਥੇ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜ਼ਬਾਨ ਟਪਲੇ ਹੀ ਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈਹੱਥ ਕੰਗਣ ਨੂੰ ਆਰਸੀ ਕੀ, ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਨੂੰ ਫਾਰਸੀ ਕੀ, ਪਰਤੱਖ ਸੀ ਸਾਡਾ ਸਾਰਾ ਆਵਾ ਹੀ ਊਤ ਗਿਆ ਸੀਟੱਬਰ ਤਾਂ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੇ ਚੁੱਕ ਤਾ ਸੀ ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾ ਕੇ ਕੱਠ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀਮੇਜ਼ ਦੁਆਲੇ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਦੇ ਚਾਹ ਦੇ ਕੱਪ ਛਲਕ ਗਏਫਸੀ ਨੂੰ ਫਟਕਣ ਕੀ, ਸੌ ਘੜੇ ਪਾਣੀ ਪਿਆ ਸਿਰ ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਧਰ ਕੇ ਜ਼ਿਬਾਹ ਹੋਣ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਸੀ ਪਰ ਪਿੱਛੇ ਕਿਧਰੇ ਥਾਂ ਸਿਰ ਟਿਕਿਆ ਪਿਆ ਘਰ ਦਾ ਬੁੜਾ ਜੋ ਹਨੇਰੇ ਜਿਹੇ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਿਹਾ, ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਗਿਆਤਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਜਦ ਉਸਨੇ ਸੋਟਾ ਖੜਕਾਇਆ ਤੇ ਮੂੰਹ ਚੋਂ ਕੜਕਿਆ, “ਚੰਗਾ ਹੈ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਘਰੋਂ ਚਲਾਣਾ ਕਰੋ, ਨਹੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਾਰ ਬੁਲਾਉਣਾ ਪਊ

.......

ਸੌ ਹੱਥ ਰੱਸਾ ਸਿਰੇ ਤੇ ਗੰਢ, ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਪੰਗਾ ਨਾ ਲਓ J

Sunday, December 27, 2009

ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ - ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੀ 22ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਤੇ - ਵਿਸ਼ੇਸ ਲੇਖ – ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ

ਮਰਹੂਮ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ - (1921 - 1987 )
*******************
ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੀ 22ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਤੇ

ਲੇਖ

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਲੇਖਕਾਂ ਚੈਖਵ, ਓ. ਹੈਨਰੀ ਅਤੇ ਸਮਰਸਟ ਮਾਅਮ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੀ 23-24 ਦਸੰਬਰ, 1987 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਟਰਾਂਟੋ ਵਿਚ ਫ਼ਾਨੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਆਖ ਗਏ ਸਨਉਹ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਇਮੀਗਰੈਂਟ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਅਤੇ ਬੇਟੇ ਪਾਸ ਵਿਲਸਨ ਹਾਈਟਸ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਟਰਾਂਟੋ ਵਸਦੇ ਲੇਖਕ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ ਜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ 22ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਅਭੁੱਲ ਯਾਦਾਂ ਆਰਸੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ਼ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜੀਆਂ ਹਨ। ਮੋਮੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬੇਹੱਦ ਸ਼ੁਕਰੀਆ।

ਅਦਬ ਸਹਿਤ

ਤਨਦੀਪ 'ਤਮੰਨਾ'

**********

ਮਾਂ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਏਸ ਗੱਲੋਂ ਲੜ ਪੈਂਦੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਮੁਰੱਬਾ ਪਿੰਡੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸੀ ਤੇ ੳਹਨੂੰ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੱਸੀ ਦਾ ਕਮੰਡਲ ਫੜ ਤੇ ਪੋਣੇ ਵਿਚ ਵਲ੍ਹੇਟੀਆਂ ਤੰਦੂਰੇ ਪਕਾਈਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਦਾ ਥੱਬਾ ਤੇ ਦਾਲ ਸਬਜ਼ੀ ਦੇ ਕੁੱਜੇ, ਸਿਰ ਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਜਾਂਦੀ ਨੂੰ ਆਖਰਾਂ ਦੀ ਧੁੱਪ ਚੜ੍ਹ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚੋਂ ਸੇਕ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾਪਹਿਰ ਰਾਤ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹਾਲੀਂ ਗਏ ਆਥੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਂਦਰਾਂ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਲੂਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਬਲਦ ਖਲ੍ਹਾਰ, ਖਾਲ਼ ਦੀ ਵੱਟ ਤੇ ਚੜ੍ਹ, ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਪਿੰਡ ਵੱਲੋਂ ਆਉਂਦੀ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਵਿੰਹਦਾਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਮੁਰੱਬਿਉਂ ਈ ਕਿਧਰੇ ਨੱਸ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਬਾਪੂ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਕਾਮਾ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਵਹੀ ਤੇ ਲਿਖੇ ਲਏ ਦਿੱਤੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਦਾ ਯੱਬ ਪਾਈ ਰੱਖਦਾਇਕ ਨਾਮ੍ਹਾ ਆਥੜੀ ਹੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭਜਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹਦੀ ਰੋਟੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀਉਹਦੀ ਰੋਟੀ ਉਹਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਸਾਡਾ ਗੋਹਾ ਕੂੜਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਸੀਦੂਜੇ ਮੁਰੱਬਾ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕੋਈ ਦਿਨ ਖ਼ਾਲੀ ਨਾ ਜਾਂਦਾ ਜਿਸ ਦਿਨ ਕੋਈ ਮੁਰੱਬਿਉਂ ਪੱਠੇ ਨਾ ਵੱਢ ਖੜਦਾ, ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਨਾ ਭੰਨ ਲਿਜਾਂਦਾ ਜਾਂ ਗੰਨੇ ਨਾ ਪੁਟੇ ਜਾਂਦੇਕਈ ਵਾਰ ਖਲਵਾੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਵੀ ਚੁੱਕੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਰੂੜੀ ਵਿਚ ਦੱਬੇ ਮੱਟ ਖਿਸਕਾ ਲਏ ਜਾਂਦੇਖੁਰਲੀਆਂ ਤੋਂ ਡੰਗਰ ਵੱਛਾ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੂਰ ਮੁਰੱਬਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਲੜਦੀ ਤੇ ਫਿਰ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੀ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਮੁਰੱਬੇ ਸਾਡੇ ਮੁਰੱਬਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਸਨ ਤੇ ਵਿਰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਵਿਰਕ ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰੇ, ਸ਼ਰਾਬ ਨਾ ਪੀਵੇ, ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਮਾਲਕ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਪੱਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੱਝ ਸਕਦੀ, ਉਹਦਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੀ ਤੇ ਮੈਂ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰਾਖ਼ਸ਼ ਸਮਝਦਾਆਖ਼ਰ ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਦਸਾਂ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਨਿਆਣਾ ਈ ਸਾਂਬਾਪੂ ਬੜੇ ਠਰ੍ਹੰਮੇ ਨਾਲ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ:

............

"ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਲਤਰ-ਲਤਰ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਆ, ਦੂਰ ਮੁਰੱਬਾ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਆ…? ਵੱਡੇ ਵਡੇਰਿਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਬਾਰ ਆਬਾਦ ਹੋਈ ਤਾਂ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਮੁਰੱਬਾ ਦੂਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਬਈ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਮੁਰੱਬੇ ਤੀਕ ਜਾਂਦਾ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਚਰ ਚਰ ਕੇ ਰੱਜ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗਾ।" ਬਾਪੂ ਦੇ ਏਸ ਅਰਥਚਾਰੇ ਦਾ ਮਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਉਹ ਫੇਰ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵੱਟ ਸਾਂਝੀ ਸੀਵਿਰਕ ਸਾਡੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਭੰਨਦੇ, ਗੰਨੇ ਚੂਪਦੇ, ਰੂੜੀ ਵਿਚ ਦੱਬੇ ਮੱਟ ਕੱਢ ਲਿਜਾਂਦੇ, ਵਿਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਘੋੜੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿਚ ਚਰਦੀਆਂ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬਾਪੂ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਰਕ ਯਾਰ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਨਾਲ ਈ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਵਿਰਕਾਂ ਨਾਲ ਘਰ ਦੀ ਕੱਢੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਮਾਂ ਆਏ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਫੇਰ ਲੜਦੀਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਡੇਰੇ ਸਨਉਥੇ ਈ ਉਹ ਘੋੜੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹਦੇ, ਮੱਝਾਂ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਈ ਮੱਝਾਂ ਚੋ ਕੇ ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਬਲ੍ਹਣੀਆਂ ਸਿਰਾਂ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦੇਵਿਰਕ, ਵੜੈਚ, ਚੀਮੇ, ਚਠੇ ਜੋ ਵਿਰਕ ਟੱਪਾ ਕਰ ਕੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਮੱਝਾਂ ਚੁੰਘ-ਚੁੰਘ ਚੋਰੀਆਂ ਕਰਦੇ, ਘੋੜੀਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਦੂਰ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੀ ਕੱਛੋਂ ਪਾਰ ਤਾਈਂ ਹੱਥ ਮਾਰ ਆਉਂਦੇਪ੍ਰਸਿਧ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦਾ ਪਿੰਡ ਫੁਲਰਵਨ ਤੇ ਡੀ. ਸੀ. ਰਹੇ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦਾ ਪਿੰਡ ਸਾਡੇ ਲਾਗੇ ਈ ਪੈਂਦੇ ਸਨ

-----

ਜਦੋਂ ਬਾਪੂ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੂ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਜੇਰੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਤੇ ਮੈਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਡਰਦਾ ਵੀਸਾਡੇ ਮੁਰੱਬੇ ਨਾਲ ਲਗਦੀ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਬੇਰੀ ਨੂੰ ਬੇਬਹਾ ਬੇਰ ਲੱਗਦੇਬਾਪੂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਮਾਲ ਚਾਰਦੇ ਉਸ ਬੇਰੀ ਦੇ ਬੇਰ ਖੁਆ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦਾਪਰ ਮੇਰਾ ਡਰਦੇ ਦਾ ਕਦੀ ਇਕੱਲੇ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਓਸ ਬੇਰੀ ਦੇ ਮਿਠੇ ਬੇਰ ਤੋੜ ਲਿਆਵਾਂਜਦ ਕਦੀ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਮਾਲ ਚਾਰਨ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਮਜ਼ਾਲ ਜੇ ਕਿਸੇ ਪਸ਼ੂ ਨੂੰ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਵੀ ਟੱਪਣ ਦੇਂਦਾਸਾਡੀ ਇਕ ਗਾਂ ਬੜੀ ਅੱਖੜ ਤੇ ਮੂੰਹ ਜ਼ੋਰ ਸੀ, ਉਹਨੂੰ ਮੈਂ ਮਹਿਰੂ ਨਾਲ ਜੁੱਟ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਇੰਜ ਉਹ ਵੀ ਆਕੀ ਹੋ ਕੇ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾ ਸਕਦੀ

-----

ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਬਣੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਲਗਦੀਮੈਂ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਮੱਸਿਆ ਤੇ ਜਾਂਦਾਸਾਰਾ ਵਿਰਕ ਟੱਪਾ ਮਸਿਆ ਤੇ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾਵਿਰਕ ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਬਾਲਟੀਆਂ ਤੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਰਸਦ ਲੈ ਕੇ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਦੇਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਿਚ ਵਿਰਕਾਂ ਦਾ ਲੰਗਰ ਬੜਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨਹਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜਦੀਆਂ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਹੁੰਦਾ, ਉਥੇ ਈ ਉਹ ਤਾਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਗੱਡੀ ਖਲ੍ਹਾਰ ਲੈਂਦਾਕਦੀ ਕਿਸੇ ਵਿਰਕ ਨੇ ਟਿਕਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਈਕਦੀ ਕਿਸੇ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਟੀ ਟੀ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫੜਿਆਵਿਰਕ ਬਿਗਾਨੀਆਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਨੂੰ ਭਰੇ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਤੇ ਭਰੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਚੂੰਢੀਆਂ ਵੱਢਦੇ ਤੇ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੇਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਹੈਂਕੜ ਅੱਗੇ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ ਤੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਕੰਬਦਾ ਸੀ

ਮੇਰੇ ਦਸਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਹੈਂਕੜ ਦਾ ਚੰਗਾ ਦਬ-ਦਬਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀਕਦੀ ਕਦੀ ਕੋਈ ਵਿਰਕ ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਆਉਂਦਾਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਪੱਗ ਸਿਰ ਤੇ ਵਲੀ ਹੁੰਦੀਤੇੜ ਲੱਕ ਦੀ, ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਬੰਦ ਗਲੇ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਪਾਇਆ ਹੁੰਦਾਉਹ ਅੱਡੀ ਲਾਈਂ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਥਾਣੀਂ ਭਜਾਈ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾਐਤਲ ਔਤਲ ਦੀ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਹੁੰਦੀ, ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਥੱਲੇ ਆਵੇ ਪਿਆ ਨਾਲ ਦਿਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਚੋਂ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਘੋੜੀਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਘੋੜੀਆਂ ਚਰਣ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਛੱਡ ਦੇਂਦੇਹੈੱਡ ਮਾਸਟਰ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾਹੈਡਮਾਸਟਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਕ ਦੀਦੀ ਬਜਾਏ ਸਕੂਲ ਪਾਜਾਮੇ ਪਾ ਕੇ ਆਉਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾਉਹ ਪੜ੍ਹਨੋਂ ਹਟ ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਆਪਣੀ ਆਦਤੋਂ ਨਾ ਭੌਂਦੇ

-----

ਮੈਂ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰਕ ਸਮਝਦਾ, ਜਾਣੀ ਦੀ ਵਿਰਕ ਬੰਦੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਨਇਕ ਚੌੜੇ ਚਕਲੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲਾ ਬੁੱਢਾ ਵਿਰਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਡੋਰਾ ਡੋਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸਾਨ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਤੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਆਉਂਦਾਇਕ ਹੱਥ ਕੰਨ ਤੇ ਰੱਖ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਖੂੰਡਾ ਫੜੀ ਉਹ ਸਟੇਜ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਗਾਉਂਦਾ, ਮੁੜ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਚ ਲਿਆ ਦਿਆਂਗੇ ਤੇ ਘਰ ਘਰ ਚ ਮੁੜ ਚ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਲਾਟੂ ਜਗਾ ਦਿਆਂਗੇ।।

...........

ਇਹ ਮੇਰਾ ਬਚਪਨ ਸੀ ਜੋ ਬੀਤ ਗਿਆਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ ਏਧਰ ਆ ਕੇ ਜਦ ਮੈਂ 1951 ਵਿਚ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਆਰ ਐਸ ਡੀ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ,” ਏਥੇ 53 ਮਾਲ ਰੋਡ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਲੇਖਕ ਰਹਿੰਦਾ, ਉਹਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲੀਂ

ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤੇ ਰਸਮੀ ਸਾਹਬ ਸਲਾਮ ਪਿਛੋਂ ਮੈਂ ਨਾਂ ਪੁਛਿਆ:

ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ.

ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਮੈਂ ਇੰਜ ਬੋਲ ਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਯਕੀਨ ਨਾ ਹੋਵੇ

ਅਮਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਕਹਾਣੀ ਮਾਂਪੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਬੜੀ ਸੁਆਦੀ ਸੀ

ਆਹੋ ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਸੀ, ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ ਭੇਜਣਾ,” ਵਿਰਕ ਨੇ ਬੜੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾਤੁਸੀਂ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹੋ?” ਵਿਰਕ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ

ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ- ਕੁਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਮਰ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਤੇ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰੀਤੀ ਵਿਚ ਛਪੀਆਂ ਹਨ

ਕਿਹੜਾ ਪਿੰਡ ਜੇ…?”

ਏਥੋਂ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰੋਂ ਵੀਹ ਕੁ ਮੀਲਾਂ ਤੇ ਪਿੰਡ ਗੁੱਦੜ ਢੰਡੀ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਅਲਾਟ ਹੋਈ ਹੈਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਬਠਿੰਡੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਹਾਂ

ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਹੜੇ ਜ਼ਿਲੇ ਚੋਂ ਆਏ ਜੇ?”

ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ

ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾਵਿਰਕ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚਮਕ ਉੱਠੀਆਂ

ਹਾਂ ਨਵਾਂ ਪਿੰਡ, ਚੱਕ ਨੰਬਰ 78, ਜ਼ਿਲਾ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ

ਮੈਂ ਵੀ ਉਥੋਂ ਈ ਆਇਆ ਹਾਂਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਈ ਸਾਡਾ ਪਿੰਡ ਸੀ ਫੁਲਰਵਨ ਬਾਲ੍ਹੀ ਕੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਲਾਗੇ.

ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸਵਾਦ ਲੱਗੀਆਂ

-----

ਵਿਰਕ ਨਾਲ ਇਹ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸੀਇਹ ਵਿਰਕ ਮੇਰੇ ਡਿੱਠੇ ਹੋਏ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਖੁੱਭੇ ਹੋਏ ਵਿਰਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਖਰਾ ਸੀਇਹਦੀ ਬੋਲੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸੀਇਹ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਐਮ. ਏ. ਐਲ. ਐਲ. ਬੀ. ਤੀਕ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਰਕ ਸੀਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹਨੇ ਕਿਸੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕਦੀ ਮੱਝਾਂ ਦੇ ਡੋਕੇ ਲਏ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਕਿਸੇ ਘੋੜੀ ਦੀ ਪਿੱਠ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਕੱਛਾਂ ਵਿਚ ਰਾਤਾਂ ਜਾਗ-ਜਾਗ ਕੱਟੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹਨੇ ਚੌੜੇ ਚਕਲੇ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕਦੀ ਪਹਿਲੇ ਤੋੜ ਦੀ ਪੀਤੀ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਾਲ ਚਾਰਦਿਆਂ ਕਦੀ ਇਹਨੇ ਕਰੀਰਾਂ ਦੇ ਲਾਲ ਡੇਲੇ ਤੇ ਵਣਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀਲੂ ਤੋੜ ਤੋੜ ਖਾਧੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹਨੇ ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਪਰਤਦਿਆਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਕਦੇ ਤਾਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਗੱਡੀ ਖਲ੍ਹਾਰੀ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਇਹ ਵਿਰਕ ਤਾਂ ਮਾਲ ਰੋਡ ਦੀ ਕੋਠੀ ਦਾ ਵਿਰਕ ਸੀਮੇਰੇ ਮਨ ਦੇ ਕਲਪਿਤ ਵਿਰਕ ਤਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਰਕ ਸਨ ਜੋ ਦਿਨੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨਾਲ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਂਦੇ ਤੇ ਰਾਤੀਂ ਸਾਡੇ ਈ ਟੋਕੇ ਲਾਹ ਖੜਦੇ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਆਪ ਈ ਮੋੜ ਦੇਂਦੇਏਸ ਵਿਰਕ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤਾਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਤੇ ਬੜੀਆਂ ਸੂਖ਼ਮ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਇਹ ਹੋਰ ਸੂਖ਼ਮ ਐਨਕ ਲਗਾਉਂਦਾ ਸੀਮੇਰੇ ਡਿੱਠੇ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤਾਂ ਜੰਗਲੀ ਲੂੰਬੜਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸਨ

-----

ਹੁਣ ਵਿਰਕ ਦੀ ਕੋਠੀ ਮੇਰਾ ਆਮ ਆਣ ਜਾਣ ਹੋ ਗਿਆਛਾਹ ਵੇਲਾ ਨਾ ਵੇਖਣਾ, ਲੌਢਾ ਵੇਲਾ ਨਾ ਵੇਖਣਾ, ਦੁਪਹਿਰ ਨਾ ਵੇਖਣੀ, ਰਾਤ ਨਾ ਵੇਖਣੀ, ਜਦੋਂ ਜੀ ਆਉਣਾ, ਵਿਰਕ ਦੀ ਕੋਠੀਜਦੋਂ ਵਿਰਕ ਕੋਲ ਜਾਵੋ, ਚਾਹ ਪੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਰਕ ਨੇ ਮੁੜਨ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾਰੋਟੀ ਵੇਲੇ ਨਾਂਹ ਨਾਂਹ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਉਹਨੇ ਖਾਣੇ ਦੀ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਨਾਲ ਬਿਠਾਲ ਈ ਲੈਣਾਸ਼ੇਖ਼ਪੁਰੇ ਵਿਰਕ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਸੀਸੌ ਮੰਜਾ, ਸੌ ਬਿਸਤਰਾ ਤੇ ਕਈ ਮੱਝਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਧ ਲੱਸੀ ਪੀਣ ਲਈ ਬੱਝੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵਿਰਕ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਵਕੀਲ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਠਹਿਰਦਾ ਉਹ ਵਿਰਕ ਦੇ ਘਰ ਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀਰਿਹਾ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੇ ਜੇਰੇ ਦਾ ਸਵਾਲ, ਉਹ ਵੀ ਸੁਣੋ

ਜਲੰਧਰੋ ਖ਼ਰੀਦੋ-ਫਰੋਖ਼ਤ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਵਿਰਕ ਨਾਲ ਲੜ ਪਿਆਵਿਰਕ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਉਥੇ ਈ ਢਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਕਰਾਰੀਆਂ ਜੜੀਆਂਉਸ ਥੱਲੇ ਪਏ ਨੇ ਲੱਤਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ੋਅ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਭੰਨ ਸੁੱਟੇਸਾਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਥਾਣੇ ਲੈ ਗਏਵਿਰਕ ਥਾਣੇ ਦੀ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ?

.......

ਪੁਲਸ ਇਨਸਪੈਕਟਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਹੈਤੁਸੀਂ ਪਬਲਿਕ ਰੀਲੇਸ਼ਨਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਹੋਤੁਹਾਡੀ ਅਪਰੋਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਤੀਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈਇਸ ਵੇਲੇ ਤੁਸੀਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਹੋ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ

.............

ਵਿਰਕ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਇਨਸਪੈਕਟਰ ਸਾਹਿਬ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਦੋਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡੋ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਵੇਖੋ ਕਿ ਮੈਂ ਪਤਲਾ ਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂਮੈਂ ਭਲਾ ਇਹਨੂੰ ਕੁੱਟ ਸਕਦਾ ਹਾਂ,” ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਵਿਰਕ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਇਨਸਪੈਕਟਰ ਨੂੰ ਵਿਖਾਈਆਂ

.............

ਬਾਹਵਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਵਿਰਕ ਸਾਹਿਬ, ਇਹ ਜੇਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਆਇੰਨਸਪੈਕਟਰ ਨੇ ਬੜੇ ਰੋਅਬ ਨਾਲ ਕਿਹਾਏਨੇ ਨੂੰ ਵਿਰਕ ਦਾ ਕੋਈ ਦੋਸਤ ਉਥੇ ਆ ਗਿਆ ਜੋ ਵਿਰਕ ਨਾਲ ਲਾਅ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀਉਹਨੇ ਇੰਨਸਪੈਕਟਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ,

ਤੁਸਾਂ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਫੜਿਆ ਹੈ?”

ਇਹਨੇ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ

ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਇਕ ਦਾ ਕਸੂਰ ਹੁੰਦਾ ਏ ਜਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ?”

ਦੋਹਾਂ ਦਾ

ਫਿਰ ਕਰ ਦਿਓ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰਵਕੀਲ ਨੇ ਘੁੰਡੀ ਕੱਢੀਜਦੋਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸਵਾਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਰਾਜ਼ੀਨਾਵਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ

-----

ਪਬਲਿਕ ਰੀਲੇਸ਼ਨਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਰਕ ਲੇਅਨਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹਦਾ ਕੰਮ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਲਿਆਉਣਾ ਸੀਇਹ ਕੰਮ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲਾ ਸੀ ਤੇ ਮਜ਼ੇ ਵਾਲਾ ਵੀਮੁਰਦੇ ਦੀ ਤਾਕਤ’, ਓਪਰੀ ਧਰਤੀ‘, ‘ਕੁੜੀ ਦਾ ਦਾਜ‘, ‘ਖੱਬਲ, ‘ਉਜਾੜ, ‘ਮੂਹਲੀ ਵਰਗੇ ਡੌਲੇ ਆਦਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਰਕ ਦੇ ਏਸ ਨਿੱਜੀ ਤਜਰਬੇ ਵਿਚੋਂ ਈ ਬਾਹਰ ਆਈਆਂ ਸਨਓਧਰ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਰਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਿਆ ਕਿਉਂ ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਸ਼ੇਖ਼ਪੁਰਾ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਸੀ ਜੋ ਮੈਂ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀਮੁਰਦੇ ਦੀ ਤਾਕਤਕਹਾਣੀ ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਈ ਵਾਪਰੀ ਸੀਵਿਰਕ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਨੌਂ ਦਸ ਲੱਖ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਦਾ ਰਾਖਾ ਸੀਕੈਂਪ ਦੇ ਲਾਗਿਉਂ ਗੋਗੀਰਾ ਬਰਾਂਚ ਨਹਿਰ ਵਗਦੀ ਸੀਏਸ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ ਮੁਰਦੇ ਤਰਦੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਵਿਰਕ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਏਥੋਂ ਈ ਆਈ ਸੀ

----

ਲੇਅਜ਼ਨ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਰਕ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਕਮਿਸ਼ੰਡ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ।। ਇਹ ਗੱਲ ਦੂਜੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਦੀ ਹੈਇਕ ਪਾਸੇ ਵਿਰਕ ਦਾ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਸੀ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਨੇਮ ਬੱਧ ਨੌਕਰੀਮੁਕੰਮਲ ਡਰੈੱਸ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਫੌਜੀ ਡਿਸਿਪਲਨ ਮੰਨਣਾਚਾਚਾ’, “ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਵੀ’, “ਤੂੰ ਹੀ ਦੱਸ’, “ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਬੌਲਦ’, “ਬਗ਼ਾਵਤਆਦਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਿਛੇ ਵਿਰਕ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਕੰਧ ਵਾਂਗ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ

-----

ਫ਼ੌਜੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਰਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀਉਹਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਚਿਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚੋਂ ਤਾਰੇ ਵਾਂਗ ਟੁੱਟ ਕੇ ਇਕ ਨਵੇਂ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈਇੰਜ ਉਹਦਾ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਤੇ ਨਵਾਂ ਤਜਰਬਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈਹਸਦਾ ਬੁੱਤ‘ ‘ਧਰਤੀ ਤੇ ਅਕਾਸ਼‘ ‘ਕੁੱਤਾ ਤੇ ਹੱਡੀ‘ ‘ਸਾਗਰ ਤੇ ਨਿਰਮਲਾ ਆਦਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਜਿਹੇ ਤਜਰਬੇ ਦੀ ਦੇਣ ਹਨਜਿੰਨੀਆਂ ਸਫ਼ਲ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਰਕ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਬਾਰੇ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਉਲੀਕਣ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਉੱਤਮ ਹਨ, ‘ਤੂੜੀ ਦੀ ਪੰਡ‘ ‘ਦੁੱਧ ਦਾ ਛੱਪੜ‘ ‘ਓਪਰੀ ਧਰਤੀਤੇ ਚਾਚਾਇਸ ਦੀ ਸਾਖਸ਼ਾਤ ਮਿਸਾਲ ਹਨ।।

ਪੰਜਾਬ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਜਾਗਰਤੀ ਦਾ ਐਡੀਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਵਿਰਕ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਅੰਬਾਲੇ ਆ ਗਿਆਵਿਰਕ ਦੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਧਰਤੀ ਤੇ ਅਕਾਸ਼ਏਸੇ ਸਮੇਂ ਗਿਆਨੀ ਦੇ ਕੋਰਸ ਵਿਚ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

-----

ਵਿਰਕ ਜਦੋਂ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰੋਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਖੋਹ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਭੱਜ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਵਿਰਕ ਪਿਕਚਰ ਆਫ ਡੋਰੀਅਨ ਗਰੇਦੇ ਹੈਰੀ ਵਾਂਗ ਭਾਵੁਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾਉਹਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਲਈ ਬੜੀ ਤਿੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈਉਹ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਿਰਫ ਨਤੀਜੇ ਹੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈਉਹਨਾਂ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਕੋਈ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਸਮਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾਉਹ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਐਮ. ਏ. ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰਸ਼ਾਇਦ ਪਿਛੋਂ ਉਹਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਦੂਰ ਦੀ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਉਹ ਬਟਾਲੇ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹਸਰਤ ਅਤੇ ਮੀਸ਼ਾ ਵੀ ਉਹਦੇ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਸਨ

-----

ਜਾਗਰਤੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਵਿਰਕ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੂਚਨਾ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਇਨਫ਼ਰਮੇਸ਼ਨ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗ ਕੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਜਲੰਧਰ ਰਿਹਾਜਲੰਧਰ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਸਤਰੀ ਮਨੋ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਆਰਥਕ ਔਕੜਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂਜਲੰਧਰ ਰਹਿ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੁਗਲੀਆਂ ਸੁਣਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਝੂਠੇ ਨਾਵਾਂ ਹੇਠ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ

-----

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ( ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ) ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।


ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ - ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੀ 22ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਤੇ - ਵਿਸ਼ੇਸ ਲੇਖ – ਭਾਗ ਦੂਜਾ

ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੀ 22ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਤੇ

ਲੇਖ

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।

ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦ ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਸੁਖਪਾਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਸਰਤ, ਸ. ਸ. ਮੀਸ਼ਾ, ਅਜਾਇਬ ਕਮਲ, ਜਗਤਾਰ ਪਪੀਹਾ, ਮਹਿਰਮ ਯਾਰ, ਪ੍ਰੇਮ ਪਰਕਾਸ਼ ਖਮਨਵੀ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਦੀ, ਹਰਸਰਨ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਚਰਚਾ ਸੀਵਿਰਕ ਚੰਗੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਂਦਾ1958 ਵਿਚ ਹਸਰਤ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਦੀ ਅਕਲ ਤੇ ਦੰਗ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ

ਜਲੰਧਰੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਵਿਰਕ ਦਿੱਲੀ ਚਲਾ ਗਿਆਦਿੱਲੀ ਮਿਲਣ ਗਿਆਂ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਰਕ ਹੱਸ ਕੇ ਕਹਿਣਾ ਲੱਗਾ, “ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਈ ਕਿਤਾਬ ਛਪੇਗੀ ਜਦੋਂ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਣਗੇ.ਪਿਛੋਂ ਵਿਰਕ ਦੀ ਇਹ ਰੀਝ ਵੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਰਹਿ ਕੇ ਉਹਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕੁੜੀਰਸਭਰੀਆਂ ਤੇ ਘੁੰਡ ਆਦਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖ ਕੇ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹਨੇ ਲਿਖਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਪਿੜ ਖ਼ਾਲੀ ਪਿਆ ਜੇ, ਸਾਂਭ ਲਓਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਵਿਰਕ ਚੰਡੀਗੜ ਫੈਮਿਲੀ ਪਲੈਨਿੰਗ ਵਿਚ ਆ ਲੱਗਾਉਹਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਔਖੇ ਹੋ ਕੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਅਫ਼ਸਰੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਚੰਗੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵੀ ਲਈ ਹੈ

----

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ, ਵਿਰਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਜੁਆਇੰਟ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸੂਚਨਾ ਬਣ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਚੰਮ ਸਮਝ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਗਏ ਤੇ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹਦੀ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਫਾਈਲਾਂ ਹੀ ਫਾਈਲਾਂ ਸਨਉਹ ਬੜਾ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਆਇਆ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਥੇ ਫਸ ਗਿਆ, ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੰਮ ਹੀ ਕੰਮਅਹਿ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਕੀੜੇ ਮਾਰ ਦੁਆਈਆਂ ਬਾਰੇ ਡੇਲੀ ਰਿਪੋਰਟ, ਅਹਿ ਨਵੇਂ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਖੋਜ ਬਾਰੇ ਸੱਜਰਾ ਗਿਆਨ---ਤੇ ਅਹਿ----

ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਦਿਨ ਚੇਤੇ ਆਏ ਜਦੋਂ ਵਿਰਕ ਅੰਦਰ ਜਵਾਨੀ ਸੀਉਹਦਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਲਤੀਫ਼ਿਆਂ ਤੇ ਹਾਸਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀਆਏ ਮਹਿਮਾਨ ਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕੇ ਹਸਾ ਛੱਡਣਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਅਸਲੋਂ ਸੌਖਾ ਸੀਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਰੂਸੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਛਪ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਲੇਖਕ ਸਦਾ ਹੀ ਚੰਗੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦਾ ਰਹੇਹਰ ਭਲਵਾਨ ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਿਨ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

----

ਛਪਿੰਜਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਪੰਜ ਫੁੱਟ ਸੱਤ ਅੱਠ ਇੰਚ ਲੰਮਾ ਪਤਲਾ ਵਿਰਕ ਛੀਟਕਾ ਜਿਹਾ, ਨੱਸਦਾ, ਭੱਜਦਾ, ਟੱਪਦਾ, ਸ਼ਟੱਲੀ ਹੀ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ।। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਯਕੀਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂਕਈਆਂ ਨੂੰ ਉਹਦਾ ਸੱਚ ਝੂਠ ਤੇ ਝੂਠ ਸੱਚ ਜਾਪਦਾ

ਜਦ ਉਹਦੀ ਕਿਤਾਬ ਐਮ. ਏ. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਵਕੀਲ ਭਰਾ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, "ਪੈਸੇ ਕਿੰਨੇ ਮਿਲਣਗੇ?"

............

ਤਾਂ ਵਿਰਕ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ "ਜੇ ਮੈਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੂੰ ਪੁੱਛਣਾ ਸੀ, ਮੱਝਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਦਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ?"

.............

ਵਿਰਕ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦੀ ਬੀਵੀ ਜਿਹੀ ਸੋਹਣੀ ਬੀਵੀ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਬੀਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈਇਹ ਗੱਲ ਉਦੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਠੀਕ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਚਾਹ ਪਿਆਉਂਦਿਆਂ ਉਹ ਏਨਾ ਹਸਾਉਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਅੱਥਰੂ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ

-----

ਵਿਰਕ ਨਾ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੁਣਦਾ ਹੈਇਸਤਰੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਹਦੇ ਵਧੇਰੇ ਦੋਸਤ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮੀਸ਼ਾ, ਹਸਰਤ, ਡਾ: ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਆਦਿਰਿਕਸ਼ਾ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਹਦੀ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤੱਕ ਦੋਸਤੀ ਹੈਉਹ ਅਗਲੇ ਦਾ ਨੁਕਸ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਦੱਸ ਕੇ ਵੀ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਗੰਢ ਪੱਕੀ ਰੱਖਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈਨਵੇਂ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰਉਹ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੇਂਡੂ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਕੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ

ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਵਿਰਕ ਏਨਾ ਨੇੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰਾ ਮਿੱਤਰ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਗੂੜ੍ਹੀਆਂ ਮਾਰਦਿਆਂ ਤੱਕਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਦਿਲ ਨੂੰ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹਦੇ ਦਿਲੀ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬੜੀ ਸੀਮਤ ਹੈਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈਲੇਖਕ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਉਧਾਲਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਉਹ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮਸ਼ਵਰਾ ਦੇਵੇਗਾ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਜ਼ਮਾਨਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਕਰਵਾ ਦੇਵੇਗਾ

-----

ਕਦੇ ਵਿਰਕ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਸੀ, ਜਵਾਨ ਸੀ, ਲਾਰਡ ਹੈਰੀ ਸੀ, ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰ ਈ ਢਾਹ ਕੇ ਕੁੱਟ ਸੁੱਟਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ.ਕਰੀਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲਾਲ ਲਾਲ ਡੇਲੇ ਤੇ ਪੀਲੂ, ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਕੱਛਾਂਸੌ ਮੰਜੇ ਤੇ ਸੌ ਬਿਸਤਰੇ ਵਾਲਾ ਵਿਰਕ ਦਾ ਭਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਹਿਲੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਕੀਮਤਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਭਲਾ ਵੇਲਾਕਹਿ ਕੇ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨਵਿਰਕ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਆਪੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪਛਾਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਆਪਣੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਪਲਦੀਆਂ ਤੇ ਵਧਦੀਆਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈਉਹਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਕਦੀ ਨਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਤਰਦਾ ਤੇ ਹੁਣਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਹਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਓਸ ਵੇਲੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪੰਡ ਧਰ ਦਿੱਤੀ ਜਦ ਉਹ ਹੁਣ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਦਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਸਕੱਤਰ ਲੱਗਾ ਸੀਪ੍ਰੈੱਸ ਬਾਰੇ ਉਹਦਾ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਸੀਏਸ ਲਈ ਉਹਨੇ ਇਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਨਿਭਾਇਆ

----

ਵਿਰਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਉਪਰੋਕਤ ਰੇਖਾ ਚਿਤਰ ਕਈ ਵਾਰ ਕਈ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪਿਆਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਮਈ 1957 ਵਿਚ, ਆਰਸੀ ਅਕਤੂਬਰ 1977 ਵਿਚਸਾਹਿਤ ਸਮਾਚਾਰ ਵਿਚ ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਚਿਆਂ ਵਿਚਵੱਡੀ ਬੇਟੀ ਮੰਜੂ ਦੇ ਸਪਾਂਸਰ ਕਰਨ ਤੇ 1985 ਵਿਚ ਵਿਰਕ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਇਮੀਗਰੇਸ਼ਨ ਲੈ ਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਰਾਜੂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਮੁੜ ਗਿਆ

******

ਯਾਦਾਂ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ

ਪਤਾ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਪਾਸ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਚੱਲਣ, ਫਿਰਨ, ਉੱਠਣ-ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।। ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਇਮੀਗਰਾਂਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਜ ਮੁਫ਼ਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀਅਗਸਤ 1988 ਵਿਚ ਮਿਸਿਜ਼ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਵਿਰਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਟਰਾਂਟੋ ਲੈ ਆਏਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚਲੀਆਂ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਣਗੇਵਿਰਕ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜੂ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇਟਾਲੀਅਨ ਪਤਨੀ ਕੋਲ ਉੱਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੇ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨਇਹ ਵਿਲਸਨ ਐਵੇਨਿਊ ਅਤੇ ਡਫਰਿਨ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸੀ, ਜੋ ਟਰਾਂਟੋ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਤਬਾਰ ਨਾ ਆਵੇ ਕਿ ਇਹ ਉਹੀ ਵਿਰਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਿਸਮ, ਸੋਚਣੀ, ਕਹਿਣੀ ਤੇ ਕਰਨੀ ਤੇ ਲਿਖਤ ਤੇ ਗੌਰਵ ਹੁੰਦਾ ਸੀਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੱਗ ਗਾਇਬ ਸੀ ਤੇ ਵਾਲ ਟੈਗੋਰ ਵਾਂਗ ਖੁੱਲ੍ਹੇ, ਦਾੜ੍ਹੀ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ, ਸਾਧਾਰਨ ਕੁੜਤਾ-ਪਜਾਮਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀਸੱਜੇ ਪੈਰ ਵਿਚ ਲੋਹੇ ਦਾ ਬੂਟ, ਇਹ ਸਭ ਮੈਂ ਕੀ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂਉੱਠਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਉੱਠਿਆ ਨਾ ਗਿਆਸੱਜਾ ਹੱਥ, ਸੱਜੀ ਲੱਤ ਸੁੱਕੀ ਹੋਈ, ਮੂੰਹੋਂ ਕੋਈ ਬੋਲ ਬੋਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾਸੁਣ ਸਕਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਜ਼ਬਾਨ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੀ ਸੀਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਨਹੀਂ---ਨਹੀਂ--- ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਬੋਲਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਲਗਾਤਾਰ ਠੀਕ ਹੈ--- ਠੀਕ ਹੈ--- ਹੀ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਸਨਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਨਹੀਂ---ਨਹੀਂ--- ਠੀਕ ਹੈ--- ਠੀਕ ਹੈ--- ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥ ਸਮਝਣੇ ਬੜੇ ਔਖੇ ਸਨਉਹ ਕਿਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨਹੀਂਤੇ ਕਿਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਠੀਕਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ

-----

ਹਾਂ, ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਜੋਤ ਤੇ ਚਮਕ ਪੂਰੀ ਸੀਮਿਲਣ ਆਏ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਛਾਣਦੇ ਸਨ ਪਰ ਨਾ ਬੋਲ ਕੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲਿਖ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨਜ਼ਬਾਨ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀਕੁਦਰਤ ਦੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸਿਤਮ-ਜ਼ਰੀਫ਼ੀ ਸੀ ਕਿ ਮਾਨਵੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸਿਰਮੌਰ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਕ ਅੰਤਲੇ ਦਿਨੀਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤਰਸਯੋਗ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊ ਰਿਹਾ ਸੀਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੁਖਾਇਆਸਰਕਾਰੀ ਉੱਚ ਪਦਵੀਆਂ ਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਸਕੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਾਰ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਨੂੰ ਨਾ ਵਰਤਦਿਆਂ ਸੈਕਟਰੀਏਟ ਤੋਂ ਪੈਦਲ ਤੁਰ ਕੇ ਘਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀਉਸ ਨੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਧੂਅ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਤੂੜੀ ਦੀ ਪੰਡ, ਖੱਬਲ, ਦੁੱਧ ਦਾ ਛੱਪੜ, ਗਊ, ਰਸ ਭਰੀਆਂ, ਮੂਹਲੀ ਵਰਗੇ ਡੌਲੇ, ਮੁਰਦੇ ਦੀ ਤਾਕਤ, ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕੁੜੀ, ਮੱਛਰ, ਦੋ ਆਨੇ ਦਾ ਘਾਹ, ਏਕਸ ਕੇ ਹਮ ਬਾਰਿਕ, ਰੱਜ ਨਾ ਕਈ ਜੀਵਿਆ, ਸ਼ੇਰਨੀਆਂ, ਮਾਂ, ਚਾਚਾ ਆਦਿਉਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੱਡੇ ਭਾਗ ਦੀ ਵੱਸੋਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਨੇੜਿਉਂ ਤੱਕਿਆ ਜੀਵਨ ਸੀਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਸਨਉਸ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਕਿਰਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣਾ, ਉਸ ਦੀ ਮਨੋ-ਰੀਝ ਸੀ

-----

ਪਰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਉਹ ਪਰਦੇਸੀ ਸੀਅਨੇਕਾਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਥੋਂ ਦੀ ਇਕੱਲਤਾ, ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀ ਤੇ ਨਿਰਦਈ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵਿਚ ਬਿਮਾਰ ਬੰਦੇ ਲਈ ਦਿਨ ਕੱਟਣੇ ਕਿੰਨੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਨਉਸਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਲਜੇ ਦਾ ਰੁੱਗ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕਾਫੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾ ਮਿਲੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਠਹਿਰ ਘੱਟ ਸੀਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਤਾਂ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਕਰ ਕੇ ਮੁੜ ਗਏਦੁਬਾਰਾ ਆਏ ਤਾਂ ਬਿਮਾਰ ਸਨ।। ਨਾ ਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਟੈਕਸ ਕਟਾਇਆ ਸੀਕਈ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਬੜੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਸਨ

-----

ਇਕ ਦਿਨ ਭਾਬੀ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆਬੜੇ ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਸਨਕੁਝ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਰੋ ਤੇ ਉਹ ਫਿੱਸ ਪਏਮੈਂ ਰਿਟਾਇਰਡ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ, ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ, ਐਡੀਟਰ ਪਰਦੇਸੀ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨਾ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀਇੱਕੀ ਨਵੰਬਰ, 1987 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਦੇਸੀ ਪੰਜਾਬ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆਸਨਮਾਨ ਸਮਾਰੋਹ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆਖ਼ੁਦ ਪੱਗ ਨਹੀਂ ਸਨ ਬੰਨ੍ਹ ਸਕਦੇ, ਬੇਟੇ ਰਾਜੂ ਨੇ ਸਿਰ ਤੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹੀਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਸਭਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਈ ਗਈਸੱਤ ਸੌ ਡਾਲਰ ਦੀ ਥੈਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਗਈਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖਦੇ ਪਰ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਬੋਲ ਤਾਂ ਸਕਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ

-----

ਜਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੈਨੇਡਾ ਆਏ ਸਨ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਬਰਫ਼ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀਤਾਪਮਾਨ ਜ਼ੀਰੋ ਤੋਂ ਥੱਲੇਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਗਰਾ ਫਾਲਜ਼ ਵਿਖਾਉਣ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂਏਨੀ ਬਰਫ਼ ਪਈ ਵੇਖ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਲੇਖਕ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਏਨੀ ਬਰਫ਼ ਤੇ ਠੰਢ ਵਿਚ ਬੇਸ਼ੱਕ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਬਾਹਰ ਟੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਰਹਿਣ, ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਹੋਵੇਕਈ ਵਾਰ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗੱਭਰੂ ਦਾਰੂ ਪੀ ਕੇ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਤੇ ਨੱਚਦੇਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਗੋਰੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਵੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀਆਂਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਥਾਂ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠੇ ਤੇ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਬੜੇ ਦਲੇਰ ਲੱਗਦੇ ਜਿਹੜੇ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ, ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੇਚ ਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਪੂਰੇ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ

-----

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕੈਨੇਡਾ ਫੇਰੀ ਵੇਲੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੰਮ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀਉਹ ਕੇਵਲ ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨਇਕ ਨਾਵਲ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ, ਪਰ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਖਪੁਰਾ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਚ ਛੱਡੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਫੁਲਰਵਾਂਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਬਾਕੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀਸਿਰਫ਼ ਬਾਹਰ ਦਾ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ, ਅੰਦਰ ਦਾ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਾਕਈ ਵਾਰ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਵੱਸਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫੇਰੀ ਤੋਂ ਪਰਤ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਹਾਣੀ 'ਮੱਖੀਤੇ ਗਊਲਿਖੀ ਸੀ

-----

ਲੇਖਕਾਂ ਚੋਂ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਤੇ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਸਨ ਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਚੋਂ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨਉਂਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਹਰ ਪੁਰਾਣੇ ਤੇ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀਜੋ ਵੀ ਛਪਦਾ ਸੀ, ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨਜਿਸ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਛਪੀ ਹੋਵੇ, ਉਸਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਜੱਟਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਪਸੰਦ ਸਨਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ, ਗੱਲਬਾਤ ਘੱਟ ਕਰਦੇ ਸਨਜੋ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਦੇ ਅਰਥ ਲਭਣ ਲਈ ਸਮਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸਨ

-----

23-24 ਦਸੰਬਰ 1987 ਦੀ ਰਾਤ ਸਵੇਰ ਦੇ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਭਾਬੀ ਜੀ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਵਿਰਕ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆਰੋਂਦਿਆਂ ਏਨਾ ਹੀ ਕਹਿ ਸਕੇ ਕਿ ਤੇਰੇ ਭਾਅ ਜੀ ਚਲੇ ਗਏਬਲਬੀਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ? ਕਿੱਧਰ ਜਾਵਾਂ? ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਰਾਤੀਂ 11-30 ਵਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਗਏ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਲਾਸ਼ ਘਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀਸੰਸਕਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੀਕ ਲਾਸ਼ ਫਿਉਨਰਲ ਹੋਮ ਵਿਚ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

----

ਵੀਜ਼ਾ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਵੱਡਾ ਲੜਕਾ ਸਰਬਜੀਤ ਜਰਮਨ ਤੋਂ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਨਾ ਪੁੱਜ ਸਕਿਆਕ੍ਰਿਸਮਿਸ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਕਾਰਨ ਦੂਤਵਾਸ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਬੰਦ ਸਨਵੱਡੀ ਲੜਕੀ ਰੁਬੀਨਾ ਇੰਡੀਆ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀਅਮਰੀਕਾ ਵਾਲੀ ਡਾਕਟਰ ਲੜਕੀ ਪੁੱਜੀਛੋਟੇ ਰਾਜੂ ਨੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਰੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ

-----

ਪਰਦੇਸਾਂ ਵਿਚ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ, ਜਿੱਥੇ ਵਧੇਰੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲੋਕ ਹੀ ਵਸਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੋ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਜੀਵਨ ਤੋਰਨ ਲਈ ਡਾਲਰਾਂ ਦੀ ਅਵੱਸ਼ਕਤਾ ਤੇ ਵਕਤ ਦੀ ਤੰਗੀ ਕਾਰਨ ਅਨਪੜ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਘੱਟ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਸਦਾ ਲਈ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮੋਹ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ, ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ

-----

ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੀ ਜੰਮਣ ਭੋਂ ਪਿੰਡ ਫੁਲਰਵਨ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਤੇ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਟਰਾਂਟੋ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਕ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਹੈ, ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਖ਼ਿਲਾਅ ਹੈਸੈਂਕੜੇ ਧਰਤੀਆਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦਾ----

***********

(ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚੋਂ)