ਆਰਸੀ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ....

ਤੁਹਾਡੇ ਧਿਆਨ ਹਿੱਤ

ਆਰਸੀ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਤੇ ਪੋਸਟ ਕੀਤੇ ਲੇਖਾਂ 'ਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰ ਸਬੰਧਿਤ ਲੇਖਕ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ 'ਚ ਆਈਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਲਈ, ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਰਸੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ੁਕਰੀਆ।

Sunday, May 29, 2011

ਰੋਜ਼ੀ ਸਿੰਘ - ਲੇਖ

ਮਹਿਰਮ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਮਾਹੀ ..

ਲੇਖ
ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ-ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਲਾਨਾਂ, ਚੌ-ਚੁਪੱਟ ਵਿਹੜਿਆਂ, ਕੱਚੀਆਂ-ਪੱਕੀਆਂ ਕੰਧਾਂ, ਉੱਚਿਆਂ ਚੁਬਾਰਿਆਂ, ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਚਰਾਂਦਾਂ ਤੇ ਚੌੜੇ-ਚੌੜੇ ਦਰਾਂ ਵਾਲਾ ਉਹੀ ਪਿੰਡ ਸਾਫ਼-ਸਪਾਟ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਬਿੰਬਾਂ ਵਿੰਚ ਝਲਕਾਰੇ ਪਿਆ ਮਾਰਨ ਲਗਦੈ, ਜਿਥੇ ਕਦੇ ਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਟਲਾ ਛਪਾਕੀ, ਭੰਡਾ-ਭੰਡਾਰੀ ਅਤੇ ਸਟਾਪੂ ਖੇਡਦਿਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਥੱਕਦੀਆਂ, ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਉਹਲਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ਗਵਾਰ ਪਲਾਂ ਅਤੇ ਹੁਸੀਨ ਜਿਹੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀ ਸੀ ਚੰਲਦਾ ਕੇ ਕਦੋਂ ਦਿਨ ਛੁਪ ਗਿਆ



ਤਰਕਾਲਾਂ ਦਾ ਸੁਰਮਈ ਹਨੇਰਾ ਪੋਲੇ-ਪੋਲੇ ਜਿਹੇ ਪੈਰ ਧਰ ਦੁਮੇਲ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਫਿਰਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਕੱਚੀਆਂ-ਭੀੜੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਤੇ ਪਿੱਪਲ ਥੱਲੇ ਬਣੇ ਸੱਥਾਂ ਦੇ ਥੜ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਆਣ ਉਤਰਦਾਇਸ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਲੁਕਣਮੀਚੀ ਦੀ ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਹਨੇਰਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦੇ ਤੱਕ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਤੋ ਵੱਜਦੀਆਂ ਹਾਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਕਣ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸਾਫ਼ ਪਵਿੱਤਰ ਨੰਨ੍ਹੇ ਮਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨੰਨੀਆਂ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਂ ਬਸ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਸਿਮਟ ਜਾਂਦੀਆਂਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਬੀਹੀਆਂ, ਵਿਹੜਿਆਂ ਤੇ ਦਲਾਨਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹਾਸਾ ਚੂੜੀਆਂ ਦੀ ਛਣਕਾਰ ਵਾਂਗੂੰ ਛਣਕਦਾ ਤੇ ਮੱਕੀ ਦੇ ਭੁੱਜਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਫੁੱਲਿਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਗੁਟਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ


ਦੇਰ ਤੱਕ ਚੰਨ ਚਾਨਣੀ ਰਾਤ ਦੀ ਮੱਧਮ ਮੱਧਮ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਚਰਖਿਆਂ ਦੀ ਘੂਕਰ ਪੂਰੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਪਈ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ, ਪੂਣੀਆਂ ਮੁੱਕਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਛਿੱਕੂ ਸੂਤ ਦੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਦਾ ਜਾਂਦਾਜਦ ਕੋਈ ਤੀਵੀਂ ਗਲੋਟੇ ਅਟੇਰਦੀ ਤਾਂ ਛਿੱਕੂ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਨੱਚ ਉੱਠਦੀਆਂਚਰਖੇ ਤੇ ਪੂਣੀਆਂ ਕੱਤਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਲਾਗੇ ਵਾਲੀ ਮੰਜੀ ਦੀ ਹੀਂਅ ਤੇ ਠੋਡੀ ਰੱਖ ਕਿਨੀ ਕਿਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਲਵੇਟੇ ਜਾਂਦੇ ਸੂਤਰ ਦੀ ਤੰਦ ਵੱਲ ਪਏ ਤੱਕਦੇ ਰਹਿਣਾ ਜਿਨਾ ਦੇਰ ਉਹ ਛੱਲੀ ਬਣ ਤੱਕਲੇ ਤੋਂ ਲੱਥ ਨਾ ਜਾਣਾਕਪਾਹ ਵੇਲਦੀ ਕਿਸੇ ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੇ ਤੇ ਸੋਗਮਈ ਵਿਮਾਦ ਵਿੱਚ ਇਕ ਗੀਤ ਛੋਹ ਲੈਣਾ....


ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਖੰ ਲਾ ਕੇ, ਆਈ ਹਾਂ ਕੋਲ ਤੇਰੇ
ਸੀਨੇ ਦੀ ਧੜਕਣਾਂ ਚੋਂ, ਸੁਣਦੀ ਹਾਂ ਬੋਲ ਤੇਰੇ
ਹਰ ਵੇਲੇ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਅੰਦਰ ਮੈ ਹਰ ਘੜੀ ਗੁਜ਼ਾਰਾਂ
ਮਹਿਰਮ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਮਾਹੀ, ਮੋੜੇਗਾ ਕਦ ਮੁਹਾਰਾਂ...



ਉਸ ਵਕਤ ਸਾਡੀ ਨਿਆਣੀ ਸੋਚ ਅੰਦਰ ਇਸ ਗੀਤ ਦੇ ਅਰਥ ਸਮਝ ਹੀ ਕਿੱਥਟ ਪੈਂਦੇ ਸੀਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜਦ ਬਚਪਨ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਥੱਲੇ ਕਿਧਰੇ ਗਵਾਚਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਤਰਾਂ ਦੀ ਕੁਝ ਸਮਝ ਇਸ ਅਕਲ ਵਿਚ ਵੜੀ ਵਿਛੋੜਾ, ਵਿਯੋਗ ਉਹਨਾ ਚਰਖੇ ਕੱਤਦੀਆਂ, ਗਲੋਟੇ ਅਟੇਰਦੀਆਂ ਤੇ ਫੁਲਕਾਰੀ ਤੇ ਫੁੱਲ ਕੱਢਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ, ਵਿਆਹੀਆਂ ਤੇ ਮਾਈਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਖ਼ੌਰੇਰੇ ਕਿੱਥੋਂ ਆਣ ਸਮੋਇਆ ਸੀ? ਕਈਆਂ ਦੇ ਮਾਹੀ ਪਰਦੇ ਰੋਜ਼ੀ ਲਈ ਭਟਕਦੇ ਫਿਰ ਵਾਪਿਸ ਪਿੰਡ ਨਹੀਂ ਪਰਤੇ ਸਨ, ਕਈਆਂ ਦੇ ਕੰਤ ਲਾਮ ਤੇ ਗਏ ਨੇ ਤੇ ਕਈਆਂ ਦੇ ਮਾਹੀ ਅਜੇ ਨਵੇ ਰੰਗਰੂਟ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਨੇਸਾਰੀਆਂ ਦਾ ਬਿਰਹਾ ਆਪੋ-ਆਪਣਾ ਹੈਕੋਈ ਮਹਿਰਮ ਨੂੰ ਪਈ ਪੁਕਾਰਦੀ ਏ ਤੇ ਕੋਈ ਕੁਝ ਇੰਝ ਪਈ ਆਖਦੀ ਏ :-



ਵਾਸਤਾ ਈ ਮੇਰਾ, ਮੇਰੇ ਦਿਲਾਂ ਦਿਆ ਮਹਿਰਮਾਂ
ਫੁੱਲੀਆਂ ਕਨੇਰਾਂ ਘਰ ਆ...


ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਨੀਆਂ ਤਰਕਾਲਾਂ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਯੋਗੀ ਮਿਆਂ 'ਚ ਢਲ਼ ਕੇ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹਨੇਰਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂਹੁਣ ਜਦ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਕੰਨੀ ਪੈਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 20 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਿਸੇ ਛੱਤ ਤੇ ਖਲੋਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ , ਤੇ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਉਹ ਸਾਥੀ-ਆੜੀ, ਉਹ ਖੇਡਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਿਰਛਲ ਮਨ ਨਾਲ ਕੁੜੀਆਂ ਮੁੰਡੇ ਰਲ਼ ਕੇ ਖੇਡਦੇ ਸੀ, ਤੇ ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡਦਿਆਂ ਕਦੀ ਲੱਤਾਂ ਨਹੀ ਸਨ ਥੱਕਦੀਆਂ


ਪਰ ਹੁਣ ਛੂਣ-ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਖੇਡ ਵਾਂਗ ਅਸੀ ਭੱਜ ਰਹੇ ਹਾਂ ਪੈਸੇ ਮਗਰ, ਪੈਸਾ ਖਿਡਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਨਿਰਾਲੀਆਂ ਖੇਡਾਂ, ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਮਗਰ, ਪੈਸੇ ਮਗਰ ਭੱਜਦੇ-ਭੱਜਦੇ ਅਸੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏਉਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮਹਿਕ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਿਥੇ ਸੁਖਨਮਈ, ਤ੍ਰੇਲ ਭਿਜੇ ਸ਼ਬਨਮੀ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਛਾਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦੋਸਤ ਖਿੰਡ ਗਏ, ਕੋਈ ਵਿਦੇਸ਼ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਪਰਾਇਆ ਹੈਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਕੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾਂ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਲਾਨਾਂ ਤੇ ਚੌੜੇ ਦਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ, ਪੱਕੀਆਂ ਮਹਿਲਨੁਮਾ ਕੋਠੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਨੇਘਰ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਤੇ ਦਿਲ ਛੋਟੇਸਕੂਨ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾਘਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਨੇ ਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਅ ਘੱਟ ਨੇ



ਬਹੁਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਨਵ-ਵਿਆਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਪੈਸੇ ਪਿਛੇ ਦੌੜ ਰਹੇ ਨੇ, ਤੇ ਉਹਲਾਂ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮਨੋ-ਬਿਰਤੀ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਦਾ ਬਿਆਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਨਹੀ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂਇਕੱਲਤਾ, ਤਨਹਾਈ ਕਿਵੇ ਹੱਡਾਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੀ ਹੈ ਖ਼ੁਦਾ ਜਾਣੇਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਆਲਮ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੁੜਦੀਆਂ ਤ੍ਰਿੰਝਣਾਂ ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਕੱਤਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਵੱਲੋ ਲੰਮੀਆਂ ਹੇਕਾਂ ਲਾ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਉਹਨਾਂ ਅਮਰ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰਾਂ ਚੇਤਿਆਂ 'ਚ ਉਮੜ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ, ਤੇ ਇਉ ਲਗਦੈ ਦਿਨ ਛੁਪਦੇ ਕੋਈ ਬਿਰਹ ਤਰਕਾਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰਮਈ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕੋਠੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਆਖਦੀ ਹੋਵੇ:-


ਮਹਿਰਮ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਮਾਹੀ ਮੋੜੇਂਗਾ ਕਦ ਮੁਹਾਰਾਂ
ਦਿਨ ਰਾਤ ਤੜਫ਼ਦੇ ਨੇ ਅਰਮਾਨ ਬੇ-ਸ਼ੁਮਾਰਾਂ...




Wednesday, May 11, 2011

ਜਿੰਦਰ – ਔਕਾਤ – ਕਹਾਣੀ – ਭਾਗ - ਪਹਿਲਾ

ਔਕਾਤ

ਕਹਾਣੀ


ਭਾਗ - ਪਹਿਲਾ


******


ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਸੋਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਔਕਾਤ ਪੰਜਾਹ/ਸੌ ਰੁਪਿਆ ਹੀ ਸੀ।


ਉਹਨੂੰ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਫੋਨ ਬਿਜ਼ੀ ਆਇਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਦੋ ਵਾਰ ਮਿਸ ਕਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮਿਸ ਕਾਲ ਦਾ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿਸ ਕਾਲ ਮਤਲਬ, ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਬੁਲਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮਿਸ ਕਾਲ ਦੀ ਆਦਤ ਵੀ ਉਸੇ ਦੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਐਵੇਂ ਫ਼ੋਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ। ਮਿਸ ਕਾਲ ਮਾਰ ਦਿਆ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਆਪੇ ਸਮਝ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਜੇ ਅੱਗੇ ਪਿਛੇ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਫ਼ੋਨ ਕਰਲਾਂਗਾ।’’ ਪਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਆਇਆ ਨਹੀਂ। ਅਜੇ ਤਾਈਂ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪੀ. ਜੀ. ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਹੋਣਾ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਈਲੈਟਸ ਦੀ ਕੋਚਿੰਗ ਕਲਾਸਾਂ ਸੱਤ ਵਜੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਵਜੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਜਸਪਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫੇਰ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਕੰਮਾਂ ਚ ਰੁਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ? ਜਸਪਾਲ ਘਰੇ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਦੇ ਕੰਮ ਅਵੱਸ਼ ਹੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਸਪਾਲ ਨੂੰ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਸਜਾਉਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ। ਉਹ ਨਵਾਬ ਬਣਿਆ, ਹੁਕਮ ਤੇ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਹ ਮੋਹਣੀ ਦੀ ਭੂਤਨੀ ਭੁਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।



ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ ਕਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ। ਚਾਲੀ ਮਿੰਟ ਤੇ ਪਚਵੰਜਾ ਸੈਕਿੰਡ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗੇਟ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਰਸੋਈ ਚ ਖੜ੍ਹਾ ਦਿਸਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਆਵਾਂ, ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਰਸੋਈ ਚ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਐਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਬਜ਼ੀ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਗੈਸ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਤੇ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸਬਜੀ ਚ ਕੜਛੀ ਫੇਰਦਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਗੇਟ ਤੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਹੀ ਦੇਖ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਅੰਦਰ ਆਉਂਦੇ ਸਾਰ ਉਹ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ‘‘ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਬੜੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਆਏ ਹੋਂ। ਬਾਬੂ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਰੋਜ਼ ਪੁੱਛਦੇ ਆ। ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੋਨ ਵੀ ਨ੍ਹੀਂ ਕੀਤਾ।’’ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰੀ ਮੇਰਾ ਟੂਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਲੰਬਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਐਨੇ ਦਿਨ ਆਇਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਚਾਹ ਪੀਂਦਾ ਹਾਂ। ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਪੁੱਛਦਾ ਸੀ, ‘‘ਪੈੱਗ ਚੱਲੇਗਾ ਜਾਂ ਚਾਹ ਪੀਉਂਗੇ?’’ ਮੈਂ ਨਾਂਹ ਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਚਾਹ ਦਾ ਕੱਪ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ।



ਉਹਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਰੇਲਿੰਗ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਖੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਹੇਠਾਂ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ। ਡਾਇਨਿੰਗ ਟੇਬਲ ਖ਼ਾਲੀ ਪਿਆ ਹੈ। ਟੀ. ਵੀ. ਬੰਦ ਹੈ। ਰਸੋਈ ਚੋਂ ਭਾਂਡੇ ਖੜਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਸੋਈ ਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਮੇਰੀ ਮਿਸ ਕਾਲ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਐਨੀ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਹੈ? ਮੈਨੂੰ ਗ਼ੁੱਸਾ ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਗਰਜ਼ਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਲਮਾਰੀ ਚ ਅਧੀਆ ਜਾਂ ਪਊਆ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਿਆਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਪੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਅਵੱਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ‘‘ਤੁਹਾਡਾ ਹਿੱਸਾ ਮੈਂ ਪੀ ਲਿਆ। ਦਰਅਸਲ ਮੈਂ ਥੱਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਕੱਲੀ ਜਾਨ। ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਕੰਮ। ਇਕੱਲੇ-ਇਕੱਲੇ ਕਮਰੇ ਚ ਜਾ ਕੇ ਚਾਹ ਦੇ ਕੇ ਆਉ। ਸਵੇਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਬੇੜ ਕੇ ਕੋਠੀ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰੋ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਦੇ ਕਪੜੇ ਧੋਉ। ਬੈੱਡ ਸ਼ੀਟਾਂ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਧੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਜਨਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਤੇ ਹੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਵੱਡੀ ਕੁੜੀ ਜੁਆਨ ਹੋ ਗਈ ਆ। ਉਹ ਦੀ ਮੰਮੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪ ਸਕੂਲੇ ਛੱਡਣ ਜਾਂਦੀ ਆ। ਆਪ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਆ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਅੰਗ-ਅੰਗ ਦੁੱਖਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਘੁੱਟ ਪੀ ਕੇ ਥਕੇਵਾਂ ਲੱਥ ਜਾਂਦਾ....।’’ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਵਧਦੀ ਹੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਜ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਡਾਵਾਂਡੋਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਲਾਈਟ ਜਗਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਅਵੱਸ਼ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਜਸਪਾਲ ਦਾ ਸਮਝਾਇਆ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ‘‘ਨੌਕਰ ਨਾਲ਼ ਬਹੁਤਾ ਖੁੱਲ੍ਹੀਦਾ ਨ੍ਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਦੂਰੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖੋ। ਜੇ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਫੋਨ ਕਰੇ ਤਾਂ ਅਟੈਂਡ ਹੀ ਨਾ ਕਰੋ। ਜੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਕਰੇ ਤਾਂ ਕਹੋ-ਹਾਂ-ਦੱਸ-ਕੀ ਗੱਲ ਆ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਬਿਜ਼ੀ ਆਂ। ਜਲਦੀ-ਜਲਦੀ ਦੱਸ।ਜੇ ਗੱਲ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਆ ਤਾਂ ਸੁਣ ਲਉ। ਜੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਬੀਮਾਰੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰੇ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਜੁਆਬ ਦੇ ਦਿਉ-ਮੈਂ ਆ ਕੇ ਦੇਖਦਾਂ......।’’ ਪਰ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਕਹੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਨੌਕਰ ਘਰ ਦਾ ਅਹਿਮ ਜੀਅ ਹੁੰਦਾ। ਜਿੰਨੀ ਆਪਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਾਂਗੇ-ਉਹ ਉਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਹੋਵੇਗਾ।’’ ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਤੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੌਕਰ ਦੇਖੇ ਆ ਜਿਹੜੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਬੱਝੇ ਹੁੰਦੇ ਆ। ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦਾ ਚਾਚਾ ਹੁੰਦਾ ਆ। ਕੋਈ ਤਾਇਆ। ਵੱਡੇ ਭਾਜੀ। ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੌਕਰ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਆ।’’



ਸਿਰ ਦਾ ਦਰਦ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਲਮਾਰੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਾਨਿਆਂ ਚ ਹੱਥ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਟੈਬਲਿਟ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਮੈਂ ਜਸਪਾਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਚ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਉੱਥੋਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਚਾਹ ਦੇ ਕੱਪ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਮੋਬਾਇਲ ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਚ ਆ ਕੇ ਮੁੜ ਕੰਧ ਨਾਲ ਢੋਅ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਰਜਾਈ ਲੱਕ ਤੱਕ ਖਿਚ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਲੈਪਟਾਪ ਔਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਚੋਂ ਵਫ਼ਾਦਾਰਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਲੱਭਦਾ ਹਾਂ। ਉਥੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਕਈ ਅਰਥ ਦਰਜ ਹਨ। ਇਕ ਅਰਥ ਹੈ : ਨਮਕ ਹਲਾਲ। ਇਸ ਅੱਖਰ ਚੋਂ ਹੀ ਕਰਮੂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਉਭਰਦਾ ਹੈ। ਕਰਮੂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕਈ ਸਾਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਛੋਟੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਭੱਠੀ ਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਖੂਹ ਦੀ ਗਾਧੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਰੇਡ ਪਿਆ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਦੇਖ ਕੇ ਛੋਟੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੌੜ ਗਏ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਟਿਕ ਟਿਕ ਚ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵਗਦੇ ਖੂਹ ਦੀ ਗਾਦੀ ਤੋਂ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁੱਟੋਂ ਫੜ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਖਿਚਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਇਕੋ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਗੁੱਟ ਛੁਡਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਔਖ ਮੰਨਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ‘‘ਕੀ ਗੱਲ ਆ?’’ ਸਿਪਾਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਖਾ ਸੀ, ‘‘ਚਲ ਦੇਖ ਆਪਣੇ ਕਾਰੇ।’’ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹਰੇ ਲਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਚਲਦੀ ਭੱਠੀ ਕੋਲ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਥੇ ਪੰਜ ਸਤ ਸਿਪਾਹੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਮਾਜਰੇ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਖ਼ਬਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਪੂਰੀ ਸੂਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਹੁਣ ਦੱਸ?’’ ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੀ ਜਵਾਬ ਦੇਣ। ਕਮਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਸਾਹਿਬ ਬਹਾਦਰ, ਇਹ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਕਾਰਾ।’’ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਕੁਰੱਖਤ ਆਵਾਜ਼ ਚ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ‘‘ਫੇਰ ਤੂੰ ਦੱਸ। ਕਿਹਦਾ ਕਾਰਾ।’’ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਕੋਈ ਲਾਗਡਾਟ ਵਾਲਾ ਲੱਗਦਾ। ਸ਼ਾਇਦ.....।’’ ਉਦੋਂ ਹੀ ਕਰਮੂ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭੱਠੀ ਉਸ ਲਾਈ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਬੋਲਿਆ ਸੀ, ‘‘ਕਿਉਂ ਅਣਿਆਈਂ ਮੌਤੇ ਮਰਦਾਂ। ਕਾਰਾ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਕੁਛ ਲੱਗਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਤੰਦਰਾਂ ਦਾ।’’ ਪਰ ਕਰਮੂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਹੀ ਕਹੀ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਸਰਪੰਚ ਤੇ ਪੰਚਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦ ਲਿਆ ਸੀ। ਕਰਮੂ ਨੇ ਸਰਪੰਚ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਘੜੇ ਉਸ ਦੇ ਪਾਏ ਸਨ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਕਰਮੂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਢਾਹ ਲਿਆ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਬੇਕਿਰਕੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਸੀ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਖੜ੍ਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਕੰਬ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਕਰਮੂ ਮੋੜ ਘੋੜ ਕੇ ਉਹੀ ਕਹੀ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਰਧ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋਏ ਨੂੰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਟਾਂਗੇ ਚ ਸੁੱਟ ਲਿਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਿਆ ਸੀ। ਕਰਮੂ ਨੂੰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਪੈਸੇ ਖ਼ਰਚਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕਿਰਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਰਮੂ ਛੁੱਟ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਮੰਗਵਾਈ ਸੀ। ਕੁੱਕੜ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਦੋ ਪੈੱਗ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਮੂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ‘‘ਕਰਮ ਚੰਦਾ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਭੱਠੀ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈਣ ਲਈ ਨ੍ਹੀਂ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਤੂੰ ਆਪ ਕਿਉਂ ਮੂਹਰੇ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ?’’ ‘‘ਚਾਚਾ, ਆਪਣੇ ਅੰਨਦਾਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਆ। ਆਖਿਰ ਮੈਂ ਇਸ ਘਰ ਦਾ ਲੂਣ ਖਾਧਾ ਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਾਬੇ ਤੋਂ ਇਹੀ ਕੁਸ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਿਆ.....।’’



ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਖਿੱਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮੋਹਣੀ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦਾ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਐਡਾ ਵੱਡਾ ਕਿਉਂ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹਾਂ? ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਚ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇ। ਮੇਰੀ ਮਿਸ ਕਾਲ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਟੈਨਸ਼ਨ ਚ ਹੋਵੇ। ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰਲੀ ਰੇਲਿੰਗ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਚ ਕੱਚੀ ਲੱਸੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਫੜੀ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਦਿਸਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਮੰਦਿਰ ਜਾਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਕਿਸੇ ਮੁਸੀਬਤ ਚ ਹੋਏ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ‘‘ਮੋਹਨੀ ਪਿਆਰੇ, ਰੱਬ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ।’’ ਉਸ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ‘‘ਜਦੋਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸਹਾਰੇ ਨਾ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਰੱਬ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨ੍ਹੀਂ। ਮੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਦੋ ਘੜੀਆਂ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਆ।’’ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਟਾਲ਼ ਗਿਆ ਸੀ।


ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੈਗ ਚੋਂ ਪੀਟਰ ਸਕੌਚ ਦੀ ਬੋਤਲ ਕੱਢਦਾ ਹਾਂ। ਬੈੱਡ ਦੇ ਢੋਅ ਤੇ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਪਾਣੀ ਤੇ ਖਾਣ ਪੀਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਜਸਪਾਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਚ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਗਿਲਾਸ ਲੱਭਣ ਲਈ। ਜਸਪਾਲ ਦੀ ਭੈੜੀ ਆਦਤ ਤੇ ਖਿਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਚ ਕੋਈ ਫਾਲਤੂ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਬਾਥਰੂਮ ਚ ਜਾ ਵੜਦਾ ਹਾਂ। ਉਥੇ ਬਾਲਟੀ ਤੇ ਮੱਘ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਸਰਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕ ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੀਟ ਹੀ ਪੀ ਲਵਾਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਿਰ ਦੁਖਣੋਂ ਤਾਂ ਹੱਟ ਹੀ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੈਥੋਂ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਰੇਲਿੰਗ ਕੋਲ ਆ ਖੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ। ਟੀ. ਵੀ. ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਪੀ. ਜੀ. ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਮੁੜ ਮਿਸ ਕਾਲ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ। ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੀਕ ਮਾਰ ਕੇ ਮੋਹਣੀ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਾਂ। ਮੈਥੋਂ ਕਦੇ ਉੱਚੀ ਬੋਲਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਬੈੱਡ ਤੇ ਆ ਬੈਠਦਾ ਹਾਂ।



ਉਸ ਦਾ ਵੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੀ ਮਿਸ ਕਾਲ ਦੇਖ ਕੇ ਤੁਰੰਤ ਆਉਂਦਾ। ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਉਹ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਇਹ ਮੇਰੇ ਖ਼ਾਸ ਦੋਸਤ ਨੇ। ਤੂੰ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਛੱਡ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਟੈਂਡ ਕਰਨਾ ਆ। ਦੇਖੀਂ-ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨ੍ਹੀਂ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਸਮਝਿਆ।’’ ਉਹ ਨੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਹਾਂ ਕਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰਾ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਛੇ ਕੁ ਵਜੇ ਟਰੇਅ ਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਤੇ ਚਾਹ ਦਾ ਕੱਪ ਲਿਆਉਂਦਾ। ਠੀਕ ਅੱਠ ਵਜੇ ਖਾਰਾ ਸੋਡਾ ਤੇ ਸਲਾਦ ਦੀ ਪਲੇਟ, ਸਵਾ ਨੌਂ ਵਜੇ ਰੋਟੀ। ਪੌਣੇ ਦਸ ਵਜੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਗਿਲਾਸ। ਦੁੱਧ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਹਿੰਦਾ, ‘‘ਜੇ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਲੈਣਾ।’’ ਫੇਰ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਗੁੱਡ ਨਾਈਟਕਹਿੰਦਾ।



ਸਵੇਰ ਦੀ ਚਾਹ ਵੇਲੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਵੀ ਮੇਰੀ ਹੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਦੇਣ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਪੈਰੀਂ ਹੀ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਚੁੱਪ ਅੱਖਰਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਕਦੇ ਤਾਂ ਹੱਸ ਬੋਲ ਵੇ। ਮਨ ਦੀ ਘੁੰਡੀ ਖੋਲ੍ਹ ਵੇ।’’ ਫੇਰ ਉਹ ਕੁਝ ਕੁ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਚ ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਇਕ ਕੁੜੀ ਤੇ ਦੋ ਮੁੰਡੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਕੁੜੀ ਨਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਉਹ ਦਸਵੀਂ ਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੁੱਛਦਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਲਜ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਉਹਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਸਬਜੈਕਟ ਰਖਵਾਏ ਜਾਣ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੀ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬੀਤ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਫੇਰ ਉਹੀ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ‘‘ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਸੀ।’’ ਉਹ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਮੱਥੇ ਤੇ ਠੋਲਾ ਜਿਹਾ ਮਾਰਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ‘‘‘ਸੌਰੀ ਸਰ ਜੀ, ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਗਿਆਂ। ਮੈਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਵਰਗਾ। ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਜਾਣਾਂ।’’ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਛੇੜਦਾ ਸੀ, ‘‘ਤੂੰ ਕਿਸ ਪਾਸਿਉਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਆਂ। ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਪਰਿਵਾਰ ਚ ਰਹਿਣਾ ਆਂ। ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਆ।’’ ਉਹ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ‘‘ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲੋਂ ਸਲਾਹ ਲਿਆ ਕਰ। ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਆ। ਉਹ ਤੇਰੀ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮਦੱਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਆ।’’ ਉਹ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਹੀ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ‘‘ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੇ ਇਨਸਾਨ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਾਂ, ਉਨੀ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਦੀ ਕਦੇ ਵਿਹਲ ਹੀ ਨ੍ਹੀਂ ਹੋਈ। ’’ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੈਠਣ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰਿਆ ਕਰੇ। ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਰੰਡੀ-ਰੋਣੇ ਸੁਣਦਾ ਅਕੇਵਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਹਫਤੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਉਹ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਕਟਿੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਂ। ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਹਰੀਸ਼ ਸੈਟੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸਨ, ‘‘ਇਸ ਭੂਮੰਡਲੀਯ ਵਿਸ਼ਵ ਮੇਂ ਜੋ ਭੀ ਤਾਕਤਵਰ ਹੋਗਾ, ਵਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਾਧੇਗਾ।’’ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਜਾਂ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ‘‘ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਕੌਣ ਹੁੰਦਾ ਆ?’’ ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ‘‘ਮਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ।’’ ਫੇਰ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, ‘‘ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਆ।’’ ਅਕਸਰ ਉਹ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਮੇਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸਤੁੰਸ਼ਟ ਕਰਾਉਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।


ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਰੋਟੀ ਦੇਣ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜਸਪਾਲ ਘਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ



ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਸਿਗਰੇਟ ਤੇ ਸਿਗਰੇਟ ਫੂਕੀ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ‘‘ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਅਜੈ ਆਇਆ ਹੋਇਆ। ਅਸੀਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਪੜ੍ਹੇ ਆਂ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਆਪਣੀ ਜਨਾਨੀ ਕੋਲੋਂ ਅੱਕ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਉਂਦਾ ਆ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਮਿਸਿਜ਼ ਤੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਕੋਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਆਂ। ਹੁਣ ਇਹ ਦੀ ਟਰਾਂਸਫਰ ਇਥੇ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਆ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੀ ਠਹਿਰਿਆ ਕਰੂਗਾ।’’ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ-ਕਰਦਾ ਹੱਸੀ ਗਿਆ ਸੀ। ਫ਼ੋਨ ਬੰਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਅੱਜ ਨ੍ਹੀਂ। ਅੱਜ ਮੈਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਪੈਣਾ। ਮਿਸਿਜ਼ ਦਾ ਦੋ ਵਾਰ ਫ਼ੋਨ ਆ ਚੁੱਕਾ।’’ ਉਸ ਫ਼ੋਨ ਬੰਦ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮਗਰੇ ਉਸ ਦੀ ਮਿਸਿਜ਼ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਸੀ, ‘‘ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਤੁਰੇ ਨ੍ਹੀਂ।’’ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਜੇਬ ਚ ਪਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਸੌਰੀ, ਅਜੈ-ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ। ਮਿਸਿਜ਼ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਹਦਾਇਤ ਆ। ਅੱਜ ਤੂੰ ਇਕੱਲਾ ਇੰਜੁਆਏ ਕਰ। ਓ. ਕੇ. ਫੇਰ ਮਿਲਦੇ ਆਂ।’’ ਉਸ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਘੰਟਾ ਕੁ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੋਹਨੀ ਨੇ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਖਾਣਾ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਆ ਕੇ ਖਾ ਲਵਾਂ। ਮੈਂ ਲੈਪਟਾਪ ਤੇ ਬਿਜ਼ੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ‘‘ਇਥੇ ਹੀ ਫੜਾ ਦੇ। ਤਿੰਨ ਰੋਟੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਇੰਨੀ ਕੁ ਹੀ ਭੁੱਖ ਹੁੰਦੀ ਆ। ਮੇਰੀ ਰੁਟੀਨ ਸਮਝ ਲੈ। ਸਵੇਰੇ ਨੂੰ ਸਾਢੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਸੈਰ ਕਰਦਾ ਆਂ। ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਲਾਸ ਤੇ ਚਾਹ ਦਾ ਕੱਪ ਚਾਹੀਦਾ। ਅੱਠ ਵਜੇ ਇਕ ਪਰਾਉਂਠਾ। ਸਮਝ ਗਿਆ ਨਾ?’’ ਉਸ ਹਾਂ ਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੋਟ ਨਹੀਂ ਫੜਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ‘‘ਬਾਬੂ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨ੍ਹੀਂ ਲੈਣਾ। ਜੇ ਮੈਂ ਪੀ. ਜੀ. ਕੋਲੋਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਗੈਸਟ ਕੋਲੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈ ਲਏ ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੇਰੀ ਉਹ ਇੱਜ਼ਤ ਨ੍ਹੀਂ ਰਹਿਣੀ।’’ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਥਾਲੀ ਹੇਠਾਂ ਨੋਟ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹਵਾ ਲੈਣ ਲਈ ਛੱਤ ਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ।


****


ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ਭਾਗ ਦੂਜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।

ਜਿੰਦਰ – ਔਕਾਤ – ਕਹਾਣੀ – ਭਾਗ – ਦੂਜਾ

ਔਕਾਤ

ਕਹਾਣੀ


ਭਾਗ - ਦੂਜਾ


ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਉਪਰਲੀ ਪੋਸਟ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।


******


ਜਸਪਾਲ ਉਸ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਸੀ, ‘‘ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਕੋਠੀ ਇਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਆ। ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਆ ਕਿ ਮਿਸਿਜ਼ ਤੇ ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆ। ਮਿਸਿਜ਼ ਦੀ ਬਦਲੀ ਲਈ ਬਥੇਰੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰੇ ਪਰ ਅਜੇ ਤਾਈਂ ਕੰਮ ਨ੍ਹੀਂ ਬਣਿਆ। ਮੈਂ ਇਹ ਕੋਠੀ ਵੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਖ਼ਰੀਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇਕ ਥਾਂ ਹੋ ਜਾਏ। ਮੈਂ ਇਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਰੁਕਦਾ ਆਂ। ਹਫਤੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ ਸੁੱਟਵਾ ਦਿੰਦਾ ਆਂ।’’ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦਿਨ ਬੈਠੇ ਪੈੱਗ ਲਾ ਰਹੇ ਸੀ। ਦੋ ਕੁ ਪੈੱਗ ਲਾਏ ਸਨ। ਮੋਹਨੀ ਆਂਡਿਆਂ ਦੀ ਭੁਰਜੀ ਬਣਾ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਸੀ। ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਅੱਜ ਤੈਨੂੰ ਪੈੱਗ ਨ੍ਹੀਂ ਮਿਲਣਾ।’’ ਮੋਹਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਸਰ ਜੀ, ਜਿੱਦਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜ਼ੀ।’’ ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਲੋਰ ਚ ਆਇਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਦੇਖ-ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚੀਂ ਬੈਠਾਂ। ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਢੇਡ ਕੁ ਮਰਲੇ ਦਾ ਪਲਾਟ ਲੈ ਦੇਣਾ। ਦੋ ਕਮਰੇ ਵੀ ਬਣਾ ਕੇ ਦਊਂਗਾ। ਐਵੇਂ ਮੇਰੀ ਗੱਪ ਨਾ ਸਮਝੀਂ। ਮੈਂ ਰੱਜਿਆ ਪੁੱਜਿਆ ਸੁਨਿਆਰਾ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਜੋੜ ਕੇ ਸਲੂਟ ਮਾਰ। ਮੈਨੂੰ ਵੱਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚਮਚੀ ਮਾਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਆ। ਤੂੰ ਕੁਸ਼ ਲੈਣਾ ਆ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਚਮਚੀ ਮਾਰਿਆ ਕਰ। ਐਵੇਂ ਨ੍ਹੀਂ ਕੁਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੁੰਦਾ।’’ ਜਿਵੇਂ ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਮੋਹਨੀ ਨੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਫਤੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਜਸਪਾਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕਹੇ ਦਾ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ‘‘ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਇਸ ਕੋਠੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਸਾਹ ਨ੍ਹੀਂ ਲੈਣ ਦਿੰਦੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਤਨਖਾਹ ਕਿਸ਼ਤ ਚ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਆ। ਮਿਸਿਜ਼ ਦੀ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਾਲੀ ਕੋਠੀ ਚ। ਘਰ-ਬਾਹਰ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਚਲਦਾ। ਇਹਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਗਾਜਰ ਦਿਖਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਐ।’’



ਇੱਕ ਦਿਨ ਰੋਟੀ ਦੇਣ ਆਏ ਮੋਹਨੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਛੇੜਿਆ ਸੀ, ‘‘ਤੇਰਾ ਬਾਬੂ ਤੈਨੂੰ ਕਦੋਂ ਪਲਾਟ ਲੈ ਕੇ ਦੇ ਰਿਹਾ?’’ ਉਸ ਢਿੱਲੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਬਾਬੂ ਦੀਆਂ ਬਾਬੂ ਹੀ ਜਾਣੇ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਐਨਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਇਕ ਕਲਬ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਲੈਣ ਲਈ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਈਆ ਖ਼ਰਚਿਆ। ਲਾਇੰਜ਼ ਕਲਬ ਨੂੰ ਲੱਖ ਦਿੱਤਾ।’’ ਕੁਝ ਚਿਰ ਉਹ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਸ ਕੁਝ ਕੁ ਹੌਂਸਲੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਬਾਬੂ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਬਹੁਤ ਮੰਨਦੇ ਆ। ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰ ਦਿਉ। ਬੱਚੇ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਆ। ਮੈਨੂੰ ਸਿਰ ਢੱਕਣ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਜਾਊ।’’



ਮਹੀਨੇ ਚ ਮੈਂ ਇਥੇ ਅੱਠ-ਨੌਂ ਦਿਨ ਰੁਕਦਾ ਹਾਂ। ਦਸ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮੋਹਨੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਹ-ਸੌ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਐਨੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਕੁੜਤਾ-ਪਜਾਮਾ ਤੇ ਤੌਲੀਆ ਧੋਤੇ ਹੋਏ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਕਮਰਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮੈਂ ਕਦੇ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਦੀ ਘੇਸਲ਼ ਮਾਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਅੱਜ ਘੁੱਟ ਪੀਣ ਨੂੰ ਮਨ ਕਰਦਾ।’’ ਜਾਂ ‘‘ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਹ ਦਾ ਨੋਟ ਦਿਉਗੇ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗਾ।’’ ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪੈੱਗ ਵੀ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਬਣਾਈ ਸਬਜ਼ੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਹਲਵਾ ਕੱਦੂ ਖੱਟ-ਮਿੱਠਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਿੱਠਾ ਜ਼ਿਆਦਾ। ਖੱਟਾ ਘੱਟ। ਸਾਗ ਮਲਾਈ ਵਰਗਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਖਾਂਦਾ-ਖਾਂਦਾ ਬਾਗ਼ੋਬਾਗ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੀਆਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇਕ ਦੀ ਥਾਂ ਤਿੰਨ ਪੈੱਗ ਵੀ ਪਿਲਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੈੱਡ ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਹੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਚ। ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਪੁੱਛਦਾ, ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਧਾ ਕੁ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਉਸ ਪੈ¤ਗ ਲਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਮੈਂ ਲੁਆਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੱਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ, ‘‘ਮੇਰਾ ਸਾਈਕਲ ਚੋਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਲੌਕ ਲਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਪਤਾ ਨ੍ਹੀਂ ਚੋਰ ਕਿਵੇਂ ਲੈ ਗਿਆ।’’ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਘੂਰਿਆ ਸੀ, ‘‘ਤੂੰ ਅੰਦਰ ਕਿਉਂ ਨ੍ਹੀਂ ਰੱਖਿਆ?’’ ਉਸ ਦੱਸਿਆ, ‘‘ਬਾਬੂ ਜੀ-ਅੰਦਰ ਨ੍ਹੀਂ ਰੱਖਣ ਦਿੰਦੇ। ਕਹਿੰਦੇ-ਅੰਦਰ ਰੱਖ ਕੇ ਗੰਦ ਪਾਉਣਾ। ਚਲੋ-ਸਾਈਕਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਔਖਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਕੇ ਲੈ ਹੀ ਲਵਾਂਗਾ। ਛੋਟੀ ਸਾਲੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਆ ਗਿਆ। ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ। ਉਪਰੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਫੀਸ। ਮੈਂ ਇਕੱਲੀ ਜਾਨ। ਕੀ ਕਰਾਂ।’’ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲੋਂ ਅਡਵਾਂਸ ਫੜ ਲੈ।’’ ਉਸ ਰੋਣੀ ਜਿਹੀ ਸੂਰਤ ਬਣਾ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ‘‘ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੈ ਚੁੱਕਾਂ। ਹੁਣ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਲਓ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸਾਹ ਕੁਸ਼ ਕੁ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।’’ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ‘‘ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਨਾਲ ਸਰੂ?’’ ਉਸ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇ ਦਿਉ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਜਸਪਾਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਨੌਕਰ ਤੇ ਬਹੁਤਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਨੌਕਰ ਈਮੋਸ਼ਨਲੀ ਬਲੈਕਮੇਲ ਕਰਦੇ ਆ। ਮੈਂ ਆਪ ਇਹਨੂੰ ਕਰਦਾ ਆਂ। ਕਦੇ ਇਹਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਆ। ਕਦੇ ਜਨਾਨੀ ਵਾਂਗ। ਚੰਗੇ ਨੌਕਰ ਮਿਲਦੇ ਨ੍ਹੀਂ। ਕਈ ਵਾਰ ਮਾੜੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਚਲਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਹੀ ਨੌਕਰ ਰੱਖਦਾ ਆਂ। ਉਹ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰਨ ਲਗਾ ਸੌ ਵਾਰ ਸੋਚਦਾ ਆ।’’



ਮੈਨੂੰ ਹਜਾਰੂ ਯਾਦ ਆਇਆ ਸੀ। ਹਜਾਰੂ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਚ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਹਜਾਰੀ ਚੰਦ ਸਪੁੱਤਰ ਬਿਹਾਰੀ ਚੰਦ ਦਰਜ ਸੀ। ਘਰ ਤੇ ਬਾਹਰ ਉਸ ਨੂੰ ਹਜਾਰੂ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਲੰਬੜਦਾਰ ਜਗੀਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਦੇ ਅਸਤ ਪਾਉਣ ਹਰਿਦੁਆਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਪਸ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲਵੀ ਜਿਹੀ ਉਮਰ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਲੰਬੜਦਾਰ ਨੂੰ ਹਰ ਕੀ ਪੌੜੀ ਤੇ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਲੰਬੜਦਾਰ ਮਹਾ ਗਾਲੜੀ ਸੀ। ਗੱਲਾਂ ਚ ਭਰਮਾ ਕੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ। ਆਉਣ ਸਾਰ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਬਕਰੀਆਂ ਦੇ ਵੱਗ ਮਗਰ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ‘‘ਲੈ ਬਈ ਬੱਲਿਆ, ਤੇਰੀ ਨੌਕਰੀ ਸ਼ੁਰੂ।’’ ਹਜਾਰੂ ਦੇ ਸੱਜੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਢਾਂਗੀ ਟਿਕਾ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਸੀ, ‘‘ਇਹ ਤੇਰੇ ਬੜੀ ਕੰਮ ਆਉੂਗੀ।’’ ਕੁਝ ਚਿਰ ਤਾਂ ਹਜਾਰੂ ਦਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਪਰ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਉਸ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਨਾਲ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਹੀ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।



ਮਹਾਮਾਰੀ ਫ਼ੈਲੀ ਸੀ। ਦਿਨਾਂ ਚ ਹੀ ਵੱਗ ਚੋਂ ਚਾਰ ਬੱਕਰੀਆਂ ਬਚੀਆਂ ਸਨ। ਲੰਬੜਦਾਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾ-ਮਾਤਰ ਸੀ। ਘਰ ਚ ਰੋਟੀ ਦੇ ਲਾਲੇ ਪੈ ਗਏ ਸਨ। ਲੰਬੜਦਾਰ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਆੜਤੀਏ ਕੋਲ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪੈਸੇ ਜੇਬ ਚ ਪਾ ਕੇ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਨੂੰ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਹਜਾਰੂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਲੈ ਬਈ ਰੱਬ ਦਿਆ ਬੰਦਿਆ-ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਐਨਾ ਕੁ ਸੰਬੰਧ ਸੀ। ਤੂੰ ਨੌਕਰ ਆਂ। ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਰਲ਼ ਜਾ।’’ ਹਜਾਰੂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਲੰਬੜਦਾਰਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਜਿਥੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਜੀਅ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ ਆ-ਉੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਖਾਈ ਜਾਉੂ।’’



ਲੰਬੜਦਾਰ ਜਿਉਂ ਗਿਆ-ਮੁੜ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਉੱਘ-ਸੁੱਘ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਘਰ ਨੂੰ ਹਜਾਰੂ ਨੇ ਸੰਭਾਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਨਕੋਦਰ ਜਾ ਕੇ ਲੁਹਾਰਾ ਕੰਮ ਸਿਖਿਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਪਿੰਡ ਚ ਸੇਪੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਬੋਲੀ ਚ ਮਿਠਾਸ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੰਮ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੰਮ ਦਾ ਕਾਰੀਗਰ ਸੀ। ਘਰ ਦਾ ਰੋਟੀ-ਪਾਣੀ ਤੁਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸੇ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਲੰਬੜਦਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨੇ ਮੁੰਡੇ ਜੁਆਨ ਹੋਏ ਸੀ। ਦੋਨੋਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਆਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।



ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੈਪਟਾਪ ਤੇ ਬਿਜ਼ੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਚ ਹਾਂ। ਕਈ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਈ-ਮੇਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਕਈਆਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇੰਟਰਨੈਟ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਕੁਝ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹਾਂ। ਸਰਵੈਂਟਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਮੋਟਰਾਂ ਲੱਗਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਜੀ ਡੀ. ਸੀ. ਦਫ਼ਤਰ ਚ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਚ ਪਹਿਲੀ ਮੋਟਰ ਸਾਡੇ ਹੀ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਪਾਪਾ ਜੀ ਨੇ ਮੋਟਰ ਤੇ ਪੱਕਾ ਕਮਰਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਚੱਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਚ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਜਣੇ ਨਹਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਛੋਟੀ ਚੱਲੀ ਬਣਵਾਈ ਸੀ ਜਿਸ ਚ ਬੱਚੇ ਨਹਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਪਈ ਸੀ। ਬੀਬੀ ਤੇ ਭੂਆ ਹੋਰੀਂ ਜੰਗਲ-ਪਾਣੀ ਗਈਆਂ ਮੋਟਰ ਤੇ ਚਲੇ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮੋਟਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਕਾਫੀ ਠੰਢਾ ਸੀ। ਭੂਆ ਨੂੰ ਮੋੜ ਤੇ ਖੜਾ ਕਰਕੇ ਬੀਬੀ ਜੀ ਚੱਲੇ ਚ ਨਹਾਉਣ ਲਗ ਪਏ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪਾਣੀ ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹਾਤੇ ਸਨ। ਧੌਣ ਕੋਲ ਮੈਲ਼ ਲਾਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਲੂਬੰਦ ਦਾ ਟਾਂਕਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਲੂਬੰਦ ਮੋਟਰ ਦੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਭੂਆ ਜੀ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ‘‘ਭਾਬੀ ਜਲਦੀ ਜਲਦੀ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਲੈ। ਕੋਈ ਆਉਂਦਾ ਪਿਆ।’’ ਬੀਬੀ ਜੀ ਘਬਰਾ ਗਏ ਸਨ। ਇਥੇ ਘਬਰਾਹਟ ਚ ਉਹ ਆਪਣਾ ਗੁਲੂਬੰਦ ਵੀ ਭੁੱਲ ਗਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕਰਤਾਰਾ ਕੋਲ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਭੂਆ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਵੇ ਫੋਟ ਤੂੰ ਸੀ। ਕੁਸ਼ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਆ ਜਾਂਦਾ-ਭਾਬੀ ਤਾਂ ਸੰਵਾਰ ਕੇ ਨਹਾ ਲੈਂਦੀ।’’ ਕਰਤਾਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਮੈਂ ਨੱਕਾ ਵੀ ਮੋੜਣਾ ਸੀ ਨਾ।’’ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਬੀਬੀ ਜੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਗੁਲੂਬੰਦ ਤਾਂ ਮੋਟਰ ਤੇ ਹੀ ਭੁੱਲ ਆਏ ਸਨ। ਉਹ ਬਹਾਨੇ ਨਾਲ ਮੋਟਰ ਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਥੇ ਗੁਲੂਬੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਾਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਅਗੋਂ ਉਹ ਬੀਬੀ ਜੀ ਨੂੰ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਮੋਟਰ ਤੇ ਨੰਗੇ ਕਿਉਂ ਨਹਾਤੇ ਸੀ। ਦੋਹਾਂ ਜੀਆਂ ਚ ਬੋਲ-ਕੁਬੋਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਾਂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਝਿੜਕਿਆ ਸੀ, ‘‘ਫੇਰ ਲੜ ਲਿਉ। ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਆਚੀ ਹੋਈ ਚੀਜ਼ ਤਾਂ ਲੱਭ ਲਉ।’’ ਗੁਲੂਬੰਦ ਦੀ ਭਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਸੂਈ ਕਰਤਾਰੇ ਤੇ ਹੀ ਟਿਕੀ ਸੀ। ਪਾਪਾ ਜੀ ਦੋ ਚਿੱਤੀ ਚ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਤਾਰੇ ਤੇ ਅਥਾਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ। ਪਿਛਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪੀੜੀਆਂ ਤੋਂ ਕਰਤਾਰੇ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਲਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਰਤਾਰਾ ਕਰਮੂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਚ ਅਕਸਰ ਹੀ ਕਰਮੂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸੇ ਕਰਮੂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤੜ ਤੱਕ ਧੋਤੇ ਸਨ। ਬੀਬੀ ਜੀ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਤੇ ਅੜ ਗਏ ਸਨ, ‘‘ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹੀ ਤਾਂ ਮੋਟਰ ਤੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੋਰ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ?’’ ਪਾਪਾ ਜੀ ਨੇ ਕਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ‘‘ਜੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਹੈ ਤਾਂ ਦੇ ਦੇ। ਘਰ ਦੀ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਜਾਊਗੀ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨ੍ਹੀਂ ਦੱਸਦਾ।’’ ਪਰ ਕਰਤਾਰੇ ਨੇ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਾਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਡੀ. ਐਸ. ਪੀ. ਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਤੌਣੀ ਲਗਦਿਆਂ ਹੀ ਕਰਤਾਰਾ ਬਕ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਉਸ ਕੁੱਪ ਚੋਂ ਗੁਲੂਬੰਦ ਕੱਢ ਕੇ ਐਸ. ਐਚ. ਓ. ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।



ਮੋਹਨੀ ਨੇ ਰੋਟੀ ਵਾਲੀ ਥਾਲ਼ੀ ਬੈੱਡ ਦੀ ਨੁੱਕਰ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ‘‘ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਬੜੇ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਆਏ ਹੋਂ?’’


ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ, ‘‘ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਆਉਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ?’’


ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ‘‘ਹਾਂ ਪਤਾ ਆ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਲਾਇਟ ਜਗਦੀ ਦੇਖ ਲਈ ਸੀ।’’


ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਗ਼ੁੱਸਾ ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ। ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਕਿਤੇ ਮੇਰਾ ਗ਼ੁੱਸੇ ਬੇਕਾਬੂ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।


ਉਹ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਲੈਪਟਾਪ ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ। ਦੋ ਕੁ ਮਿੰਟ ਬੀਤ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।


ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਿਖਾ ਦਿਉ।’’


ਮੈਂ ਔਖ ਜਿਹੀ ਮੰਨਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ‘‘ਤੂੰ ਇਥੇ ਖੜ੍ਹਾਂ?’’


‘‘ਜੀ-ਜੀ...।’’


ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਪੈਸੇ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨੂੰ ਇਕ ਰੁਪਈਆ ਵੀ ਨਾ ਦਵਾਂ। ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਿਸ ਕਾਲ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।


‘‘ਤੁਹਾਡੀ ਰੋਟੀ ਠੰਢੀ ਹੋ ਰਹੀ ਆ ਜੀ।’’


‘‘ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ।’’ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ।


‘‘ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ?’’


ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਲੈਪਟਾਪ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ। ਪੈਂਟ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਜੇਬ ਚੋਂ ਪਰਸ ਕੱਢਦਾ ਹਾਂ। ਸੌ ਰੁਪਈਏ ਦਾ ਨੋਟ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਐਨੀ ਕੁ ਔਕਾਤ ਹੈ। ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਇਸੇ ਨੋਟ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਿਸ ਕਾਲ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।



ਉਹ ਨੋਟ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।


ਮੈਂ ਖਿਝ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ‘‘ਆਹ ਚੁੱਕ ਨੋਟ। ਹੁਣ ਤੂੰ ਚਲਿਆ ਜਾਹ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਕੇ ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ।’’


‘‘ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸੋ-ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਰਾਜ਼ ਕਿਉਂ ਹੋ। ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸਦੇ ਨ੍ਹੀਂ-ਮੈਂ ਹੇਠਾਂ ਨ੍ਹੀਂ ਜਾਣਾ।’’


‘‘ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਮਿਸ ਕਾਲ ਅਟੈਂਡ ਕਿਉਂ ਨ੍ਹੀਂ ਕੀਤੀ?’’


‘‘ਉਹ ਮਿਸ ਕਾਲਾਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸੀ।’’


‘‘ਨ੍ਹੀਂ-ਰੱਬ ਦੀਆਂ ਸੀ।’’


‘‘ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਸੌਰੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹੀ ਸਮਝਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਨਵੇਂ ਆਏ ਪੀ. ਜੀ. ਦੀਆਂ ਸੀ। ਇਕ ਨਵਾਂ-ਨਵਾਂ ਮੁੰਡਾ ਆਇਆ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਚ ਵੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਬੜਾ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਆ। ਪੰਜ-ਦਸ ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ ਮਿਸ ਕਾਲ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਆਹ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਲਾਸ ਲਿਆ। ਚਾਹ ਦਾ ਕੱਪ ਫੜਾ ਜਾ।’’


ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਝੂਠ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਮੁਕਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ‘‘ਅੱਛਾ-ਅੱਛਾ। ਕੋਈ ਗੱਲ ਨ੍ਹੀਂ।’’



ਉਹ ਜਾਂਦਾ-ਜਾਂਦਾ ਫੇਰ ਸੌਰੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਨੋਟ ਨੂੰ ਚੁੱਕਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ, ‘‘ਆਹ ਨੋਟ ਤਾਂ ਲੈ ਜਾ। ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਜਾ।’’


ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਮੇਰਾ ਮੁੱਲ ਪੰਜਾਹ ਜਾਂ ਸੌ ਰੁਪਈਆ ਸਮਝ ਲਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਾਂਗ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮਾਲਕ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਆ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਅੰਦਰੋਂ ਨ੍ਹੀਂ ਜੁੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ।’’


*****


ਸਮਾਪਤ