ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਮ: ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋਜਨਮ: 11 ਮਈ, 1912 (ਸਮਰਾਲ਼ਾ, ਪੰਜਾਬ)
ਮੌਤ: 18 ਜਨਵਰੀ, 1955 ( ਲਾਹੌਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ)
ਕਹਾਣੀਆਂ: ਮੰਟੋ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਢਾਈ ਕੁ ਸੌ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤੇ ਸਫ਼ਲ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਹਾਸਲ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਡੀ.ਐੱਚ.ਲਾਰੇਂਸ’ ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ 22 ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 7 ਰੇਡਿਓ ਪਲੇਅ, 3 ਨਿਬੰਧ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੇ ਘੇਰਿਆਂ ‘ਚ ਰਹੀਆਂ...ਜਿਵੇਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ..’ਖੋਲ੍ਹ ਦੋ’, ‘ਊਪਰ, ਨੀਚੇ ਔਰ ਦਰਮਿਆਂ’। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ਚ ‘ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ’ ‘ਠੰਡਾ ਗੋਸ਼ਤ’, ‘ਬਾਪੂ ਗੋਪੀ ਨਾਥ’, ਇਸ ਮੰਝਧਾਰ ਮੇਂ’ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
----
ਅੱਜ ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਿਆਂ, ‘ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ’ ਵਿਚੋਂ, ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ ਜੀ ਨੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀ ਸੰਸਾਰ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੇ ਚਰਚਿਤ ਕਹਾਣੀ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਆਰਸੀ ਲਈ ਭੇਜੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਹਿ-ਦਿਲੋਂ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ।
ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ
ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀ
ਉਰਦੂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ: - ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ
ਵੰਡ ਤੋਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਪਿਛੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਕੈਦੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪਾਗਲਾਂ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਪਾਗਲਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੁਚਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਾਗਲਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਯੋਗ ਵੀ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸਿਆਣਿਆਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਏਧਰ ਉਧਰ ਉੱਚੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਇਕੱਤਰਤਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਪਾਗਲਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵਾਸਤੇ ਨੀਅਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛਾਣ ਬੀਣ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲਾਂ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ ਪਾਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਏਧਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਜੋ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਏਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਜਿੰਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਸਨ, ਸਾਰੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਥੱਲੇ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਉਧਰ ਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਏਧਰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਏਸ ਤਬਾਦਲੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਬੜੀਆਂ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲ ਜੋ ਬਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ 'ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ' ਅਖ਼ਬਾਰ ਬਿਨਾਂ ਨਾਗਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਮੌਲਵੀ ਸਾਹਿਬ ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?” ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਬੜੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਪਿਛੋਂ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ...“ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਐਸੀ ਥਾਂ ਜਿੱਥੇ ਉਸਤਰੇ ਬਣਦੇ ਹਨ।” ਇਹ ਉੱਤਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਗਈ।
---
ਇੰਝ ਹੀ ਇਕ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਨੇ ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਕਿਉਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ, ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।”ਦੂਜਾ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਹਿੰਦਸ਼ਤੋੜੋਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ-ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਬੜੇ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਆਕੜ-ਆਕੜ ਫਿਰਤੇ ਹੈਂ।” ਇਕ ਦਿਨ ਨਹਾਉਂਦਿਆਂ ਨਹਾਉਂਦਿਆਂ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲ ਨੇ ‘ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ” ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਏਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਫਰਸ਼ ਤੇ ਤਿਲਕ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ।
----
ਕਈ ਪਾਗਲ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਸਨ ਜੋ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤੇ ਐਸੇ ਕ਼ਾਤਲ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦੁਆ ਕੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਣ। ਇਹ ਕੁਝ-ਕੁਝ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਕਿਉਂ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੀ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਵੀ ਅਣਜਾਣ ਸਨ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਸਿਪਾਹੀ ਅਨਪੜ੍ਹ ਅਤੇ ਉਜੱਡ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਵੀ ਉਹ ਕੋਈ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਆਦਮੀ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਇਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਬਣਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹੈ...ਇਹ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਇਸ ਦਾ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਏਸ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਕੈਦ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਨ ਜਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ। ਜੇ ਉਹ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਨ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਏਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਨ। ਇਕ ਪਾਗਲ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਐਸਾ ਫਸਿਆ ਕਿ ਹੋਰ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਝਾੜੂ ਫੇਰਦਿਆਂ-ਫੇਰਦਿਆਂ ਇਕ ਦਿਨ ਰੁੱਖ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਅਤੇ ਟਹਿਣੇ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਦੋ ਘੰਟੇ ਲਗਾਤਾਰ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਂਦਾ ਰਿਹਾ ਜਿਹੜਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮਸਲੇ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਥੱਲੇ ਉਤਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਡਰਾਇਆ ਧਮਕਾਇਆ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਂ ਨਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਨਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ। ਮੈਂ ਏਸ ਰੁੱਖ ਉੱਤੇ ਹੀ ਰਹਾਂਗਾ।”
----
ਬੜੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਉਹਦਾ ਦੌਰਾ ਠੰਡਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਥੱਲੇ ਉਤਰਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਗਲ਼ ਲੱਗ-ਲੱਗ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗਾ। ਏਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਡੋਲ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਕ ਐਮ. ਐਸ.ਸੀ. ਰੇਡੀਓ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਿਹੜਾ ਦੂਜੇ ਪਾਗਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਅੱਡਰਾ ਸੀ, ਇਕ ਖਾਸ ਰਵਸ਼ ਤੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਟਹਿਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਵਿਚ ਇਕ ਐਸੀ ਅਨੋਖੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਗਈ ਕਿ ਉਸ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜੇ ਉਤਾਰ ਕੇ ਜਮਾਂਦਾਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਨੰਗ-ਧੜੰਗ ਸਾਰੇ ਬਾਗ ਵਿਚ ਤੁਰਨਾ ਫਿਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
----
ਚਨਿਓਟ ਦੇ ਇਕ ਮੋਟੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲ ਨੇ ਜਿਹੜਾ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਵਰਕਰ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿਨ ਵਿਚ ਪੰਦਰਾਂ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਵਾਰ ਨਹਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਇਹ ਆਦਤ ਇਕਦਮ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਸੀ। ਸੋ ਉਹਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਜੰਗਲੇ ਅੰਦਰ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਕਾਇਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਵੇਖਾ-ਵੇਖੀ ਇਕ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਬਣ ਗਿਆ। ਲਾਗੇ ਈ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਜੰਗਲੇ ਵਿਚ ਖ਼ੂਨ ਖਰਾਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਾਗਲਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇ ਕੇ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਹਿੰਦੂ ਵਕੀਲ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਅਸਫ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁਖ ਹੋਇਆ। ਓਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਪਿਆਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਹਨੇ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਪਾਗਲਪਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਿਆ ਸੀ। ਏਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਉਹਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਬਣ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ।ਜਦੋਂ ਤਬਾਦਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਕਈ ਪਾਗਲਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਦਿਲ ਨਾ ਛੱਡੇ। ਉਹਨੂੰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਓਸ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਉਹਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਉਹਦੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਨਹੀਂ ਚੱਲੇਗੀ।ਯੂਰਪੀਨ ਵਾਰਡ ਵਿਚ ਦੋ ਐਂਗਲੋ ਇੰਡੀਅਨ ਪਾਗਲ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਛੁਪ-ਛੁਪ ਕੇ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਆਪੋ ਵਿਚ ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਮਸਲੇ ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਕਿ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਯੂਰਪੀਨ ਵਾਰਡ ਰਹੇਗਾ ਜਾਂ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਬਰੇਕਫਾਸਟ ਮਿਲੇਗਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਬਲ ਰੋਟੀ ਦੀ ਥਾਂ ਬਲਦੀ ਇੰਡੀਅਨ ਚਪਾਤੀ ਤਾਂ ਜ਼ਹਿਰ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।
----
ਇਕ ਸਿੱਖ ਸੀ ਜੀਹਨੂੰ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆਂ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਅਨੋਖੇ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਸੁਨਣ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਸਨ....“ਓਪੜ ਦੀ ਗੜ ਗੜ ਦੀ, ਐਕਸ ਦੀ ਬੇਧਿਆਨੀਆਂ ਦੀ, ਮੁੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ ਦੀ ਲਾਲਟੈਨ” ਉਹ ਨਾ ਦਿਨੇ ਹੀ ਸੌਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰਾਤ ਨੂੰ। ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁੱਤਾ ਸੀ। ਲੇਟਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਂ ਕਦੀ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਕੰਧ ਨਾਲ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸੀ।ਹਰ ਵੇਲੇ ਖਲੋਤੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਪੈਰ ਸੁੱਜ ਗਏ ਸਨ। ਪਿੰਜਣੀਆਂ ਵੀ ਸੁੱਜ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਏਨੇ ਸਰੀਰਕ ਕਸ਼ਟ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਉਹ ਆਰਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਗਲਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਬਾਰੇ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਉਹਦਾ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਬੜੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦਾ, "ਓਪੜ ਦੀ, ਗੜ ਗੜ ਦੀ, ਐਂਕਸ ਦੀ, ਬੇਧਿਆਨਿਆਂ ਦੀ ਮੁੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗੌਰਮਿੰਟ।” ਪਰ ਪਿਛੋਂ “ਆਫ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗੌਰਮਿੰਟ” ਦੀ ਥਾਂ “ਆਫ ਦੀ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਗੌਰਮਿੰਟ” ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਉਹਨੇ ਦੂਜੇ ਪਾਗਲਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਜਿਥੋਂ ਦਾ ਉਹ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ਜਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ। ਜਿਹੜੇ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਇਸ ਉਲ਼ਝਣ ਵਿਚ ਕੈਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿਆਲਕੋਟ ਪਹਿਲੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ। ਕੀ ਪਤਾ ਏ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਜੋ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ, ਕੱਲ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਚਲਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਸਾਰਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣ ਜਾਵੇ। ਅਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਕਿਹੜਾ ਛਾਤੀ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਸਿਰੋਂ ਹੀ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਣ।
ਏਸ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਦੇ ਕੇਸ ਝੜ ਝੜ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਕਿਉਂ ਜੋ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਨਹਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਏਸ ਲਈ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੰਮ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬੜੀ ਡਰਾਉਣੀ ਜਿਹੀ ਲਗਦੀ ਸੀ ਪਰ ਆਦਮੀ ਬੇਲਾਗ ਸੀ। ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ।
----
ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਏਨਾ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਸਨ। ਚੰਗਾ ਖਾਂਦਾ ਪੀਂਦਾ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸੀ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਦਿਮਾਗ਼ ਉਲਟ ਗਿਆ। ਇਸਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਸੰਗਲ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਇਹਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲਿਆਏ ਅਤੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਾ ਗਏ।
ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਉਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸੁਖ-ਸਾਂਦ ਪੁੱਛ ਕੇ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤੀਕ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੀ ਗੜਬੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਣਾ-ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਸੀ ਪਰ ਸਾਰੇ ਉਹਨੂੰ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨੂੰ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਜਾਂ ਬੀਤ ਰਹੇ ਦਿਨ, ਮਹੀਨੇ ਜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਜਦੋਂ ਉਹਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਦਫੇਦਾਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਹਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਿਨ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹਾਉਂਦਾ, ਸਰੀਰ ਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਬਣ ਮਲ਼ਦਾ ਅਤੇ ਸਿਰ ਤੇ ਤੇਲ ਲਾ ਕੇ ਕੰਘਾ ਵੀ ਵਾਹੁੰਦਾ। ਆਪਣੇ ਕੱਪੜੇ, ਜਿਹੜੇ ਉਹ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਦਾ ਸੀ, ਕਢਵਾ ਕੇ ਪਹਿਨਦਾ ਅਤੇ ਇੰਜ ਸਜ-ਧਜ ਕੇ ਮਿਲ਼ਣ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦਾ ਜਾਂ ਕਦੀ ਕਦੀ 'ਓਪੜ ਦੀ, ਗੜ ਗੜ ਦੀ, ਐਂਕਸ ਦੀ, ਬੇਧਿਆਨਿਆਂ ਦੀ ਮੁੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ ਦੀ ਲਾਲਟੈਨ’ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ।ਉਸ ਦੀ ਇਕ ਧੀ ਜੋ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਉਂਗਲ਼-ਉਂਗਲ਼ ਵਧਦੀ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੱਚੀ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਰੋਂਦੀ ਸੀ, ਜਵਾਨ ਹੋਈ ਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅੱਥਰੂ ਵਗਦੇ ਸਨ।
----
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੂਜੇ ਪਾਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਜਦੋਂ ਤਸੱਲੀਬਖ਼ਸ਼ ਉੱਤਰ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਕਰੇਦ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਹੁਣ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਿਲ਼ਣ ਵਾਲੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਉਹਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਬੜੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਆਉਣ ਜੋ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਲਈ ਫਲ, ਮਠਿਆਈਆਂ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਜੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸ ਦੇਂਦੇ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ। ਕਿਉਂ ਜੋ ਉਸਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਸਨ। ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਐਸਾ ਪਾਗਲ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 'ਰੱਬ’ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਜਦੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ਜਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹੱਸ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਉਹ ਨਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ, ਏਸ ਲਈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਤੀਕ ਹੁਕਮ ਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।”
----
ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਏਸ 'ਰੱਬ’ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਬੜੇ ਮਿੰਨਤ ਤਰਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਹੁਕਮ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਝੰਜਟ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਏਸ ਲਈ ਕਿ ਅਜੇ ਉਹਨੇ ਹੋਰ ਬੜੇ ਹੁਕਮ ਦੇਣੇ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਉਹ ਉਹਦੇ ਤੇ ਵਰ੍ਹ ਹੀ ਪਿਆ, “ਓਪੜ ਦੀ, ਗੜ ਗੜ ਦੀ, ਐਕਸ ਦੀ, ਬੇਧਿਆਨਿਆਂ ਦੀ ਮੁੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ ਵਾਹੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਖਾਲਸਾ, ਐਂਡ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹ -ਜੋ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ”। ਇਸ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ 'ਰੱਬ’ ਹੈਂ, ਜੇਕਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮੇਰੀ ਸੁਣਦਾ। ਤਬਾਦਲੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਿਹੜਾ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੋਸਤ ਸੀ, ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਆਇਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹਟ ਗਿਆ ਤੇ ਮੁੜਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਰੋਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਹੈ, ਤੇਰਾ ਦੋਸਤ ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਹੈ।” ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਨੂੰ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਬੁੜ ਬੜਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਉਹਦੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਿਆ, “ਮੈਂ ਬੜੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਾਂ, ਪਰ ਸਮਾਂ ਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਬੰਦੇ ਸੁਖ-ਸਾਂਦ ਨਾਲ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਮੈਥੋਂ ਜਿੰਨੀ ਸਹਾਇਤਾ ਹੋ ਸਕੀ, ਮੈਂ ਕੀਤੀ। ਤੁਹਾਡੀ ਧੀ ਰੂਪ ਕੌਰ....” ਉਹ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗਾ, “ਬੇਟੀ ਰੂਪ ਕੌਰ....।”ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਰੁਕ ਰੁਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ....ਹਾਂ....ਉਹ ਵੀ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ।” ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ। ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਬੋਲਦਾ ਗਿਆ। “ਉਹਨਾਂ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਖ਼ੈਰ ਪੁੱਛਦਾ ਰਹਾਂ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਵੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏਂ। ਭਾਈ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਵਧਾਵਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸਲਾਮ ਆਖਣਾ ਅਤੇ ਭੈਣ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਵੀ। ਭਾਈ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਰਾਜ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ। ਦੋ ਬੂਰੀਆਂ ਮੱਝਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹ ਛੱਡ ਗਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਕੱਟਾ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜੀ ਨੇ ਕੱਟੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਛੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਮਰ ਗਈ.....ਹੋਰ ਮੇਰੇ ਲਾਇਕ ਕੋਈ ਸੇਵਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦਸ.....ਮੈਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਤਿਆਰ ਹਾਂ....ਆਹ ਤੇਰੇ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਹੇ ਮਰੂੰਡੇ ਲਿਆਇਆ ਹਾਂ।” ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਰੂੰਡਿਆਂ ਵਾਲੀ ਪੋਟਲੀ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਹੈ?” ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਕਾਫੀ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਹੋਣਾ ਕਿੱਥੇ ਸੀ, ਉਥੇ ਈ ਆ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ।” ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ। ” ਉਹ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ।” ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਘਬਰਾ ਗਿਆ।ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਬੁੜ ਬੁੜ ਕਰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। “ਓਪੜ ਦੀ, ਗੜ ਗੜ ਦੀ, ਐਂਕਸ ਦੀ, ਬੇਧਿਆਨਿਆਂ ਦੀ, ਮੁੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਐਂਡ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਆਫ ਦੀ ਦੁਰ ਫਿੱਟੇ ਮੂੰਹ।”
----
ਤਬਾਦਲੇ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਏਧਰੋਂ ਉਧਰ ਤੇ ਉਧਰੋਂ ਏਧਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਤਿਆਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦਾ ਦਿਨ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਖ਼ਤ ਸਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਰੀਆਂ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਚੱਲ ਪਈਆਂ। ਸਬੰਧਤ ਅਫ਼ਸਰ ਵੀ ਨਾਲ ਸਨ। ਵਾਹਗਾ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਤੇ ਮੁਢਲੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਪਿਛੋਂ ਤਬਾਦਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਤਬਾਦਲਾ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ।ਪਾਗਲਾਂ ਨੂੰ ਲਾਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਣਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਔਖਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਕਈ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਈ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਮੰਨਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਉਹ ਏਧਰ ਓਧਰ ਭੱਜ ਉੱਠਦੇ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ ਨੰਗੇ ਸਨ, ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਾੜ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦੇਂਦੇ। ਕੋਈ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜ ਝਗੜ ਰਹੇ ਹਨ, ਰੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਵਿਲਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੰਨ ਪਈ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦੀ ਸੀ। ਪਾਗਲ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਰੌਲਾ-ਗੌਲਾ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਠੰਡ ਵੀ ਏਨੀ ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਸੀ ਕਿ ਦੰਦ ਨਾਲ ਦੰਦ ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਹੁਤੇ ਪਾਗਲ ਏਸ ਤਬਾਦਲੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਏਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਟ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਉਹ ‘ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ” ਅਤੇ ‘ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮੁਰਦਾਬਾਦ” ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ।
----
ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਫਸਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਬਚਿਆ ਕਿਉਂ ਜੋ ਕੁਝ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਅਰੇ ਸੁਣ-ਸੁਣ ਕੇ ਤੈਸ਼ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਜਦੋਂ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ ਤੇ ਵਾਹਗਾ ਪਾਰ ਦਾ ਸਬੰਧਤ ਅਫ਼ਸਰ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਰਜਿਸਟਰ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਉਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ?”ਸੁਣਦਿਆਂ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਉਛਲ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭੱਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲਿਜਾਣ ਲੱਗੇ ਪਰ ਉਹਨੇ ਚਲਣੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। “ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਏਧਰ ਹੈ।” ਉਹ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਚੀਕਣ ਲੱਗਾ। “ਓਪੜ ਦੀ, ਗੜ ਗੜ ਦੀ, ਐਂਕਸ ਦੀ, ਬੇਧਿਆਨਿਆਂ ਦੀ, ਮੁੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਐਂਡ ਪਾਕਿਸਤਾਨ।” ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਤਾਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਮੰਨਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਥਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸੁੱਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਲੋ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਹੁਣ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਉਥੋਂ ਹਿਲਾ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗੀ।ਆਦਮੀ ਬੇ-ਪਰਵਾਹ ਸੀ, ਏਸ ਲਈ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਹਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦਾ ਬਾਕੀ ਕੰਮ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ।
----
ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਲਕ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਅਸਮਾਨ ਚੀਰਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਨਿਕਲੀ। ਏਧਰੋਂ ਉਧਰੋਂ ਕਈ ਅਫ਼ਸਰ ਭੱਜੇ ਹੋਏ ਆਏ ਅਤੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜਿਹੜਾ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੀਕ ਦਿਨ ਰਾਤ ਆਪਣੀਆਂ ਟੰਗਾਂ ਤੇ ਖਲੋਤਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ ਡਿੱਗਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਏਧਰ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਸੀ। ਉਧਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ। ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਓਸ ਟੁਕੜੇ ਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਪਿਆ ਸੀ।
-----------------------------------------------ਇਹ ਡਾਕ-ਟਿਕਟ ਮਰਹੂਮ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ 50ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਤੇ 18 ਜਨਵਰੀ, 2005 ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
2 comments:
Atamjit's Rishteyan da kee rakhiye Na.. is based on this beautiful but sad real story. Tandeep ji, Aarsi has achieved another milestone by connecting the readers with such a valuable piece of work by Mr Manto.
Gurinderjit
Montreal, Canada
Momi sahib kinne hi jiyada lokaan ne iss kahani da anuvaad keeta hai...eh taan hun sade ghar de baranaan vergi ho gayi hai...tusi bahuat changi taraan jande ho...Manto da bahuat sara sahit ajeha vi jisnu aje kise ne anuvaad nahi keeta...uss val koi vi nazar nahi marda....
Darshan Darvesh
Post a Comment