ਮੁਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਘੱਗ - ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਰਾਜ ਮਾਤਾ – ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਸਿਰਜਣਾ ਦਿਵਸ ‘ਤੇ – ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ

ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਰਾਜ ਮਾਤਾ

ਲੇਖ

ਮਾਰਚ ਦੀ ਤੀਹ ਤਾਰੀਖ ਸੀ, ਸਤਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹਾਂ ਤੇ ਸੀ। ਪਹੁ ਫੁਟਾਲੇ ਦੀ ਲਾਲੀ ਵਿਚ ਕੋਹ ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਦੀਆਂ ਰਮਣੀਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ’ਤੇ ਹਰੇ ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਲੱਦੇ ਹੋਏ ਬਿਰਛ ਇਕ ਅਦਭੁੱਤ ਨਜ਼ਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਚੋਟੀ ਉੱਤੇ ਇਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਾਏਬਾਨ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਥੱਲੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਕੱਠ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਾਏਬਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋ ਰਹੇ ਇਲਾਹੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਕੀਰਤਨ ਦੀਆਂ ਮਧੁਰ ਧੁਨਾਂ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਪਸਰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਜੰਗਲ ਦੇ ਪਰਿੰਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੀਰਤਨ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਨਾਲ ਸੁਰ ਕਰਕੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਸੁਹਾਵਣਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਏਬਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਝਾਤ ਮਾਰਿਆਂ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਵਿਛਾਈ ਨਾਲ ਸਜੇ ਹੋਏ ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਵੀਰ ਆਸਣ ਦੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦਾ ਹੀ ਇਕ ਛੋਟਾ ਤੰਬੂ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਏਬਾਨ ਦੇ ਥੱਲੇ ਬੈਠੇ ਹਰ ਪਰਾਣੀ ਨੂੰ ਉਹ ਤੰਬੂ ਫਰਸ਼ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਧੁਰ ਉੱਪਰ ਤਕ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਇਹ ਤੰਬੂ ਇਕ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਬੈਠੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਲੀਨ ਸਵਰਗ ਦਾ ਅਨੰਦ ਤਾਂ ਮਾਣ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਤੰਬੂ ਬਾਰੇ ਉੱਠ ਰਹੀਆਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਮਨ ਨੂੰ ਬੇਕਾਬੂ ਕਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਹੋਈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਵੀਰ ਆਸਣ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਤਖ਼ਤ ਪੋਸ਼ ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਸੰਗਤਾਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਪਾ ਕੇ ਨਿਹਾਲ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਆਸਮਾਨ ਗੂੰਜ ਉੱਠਿਆ। ਉਸ ਵਕਤ ਕਿਸੇ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਤੀਹ ਮਾਰਚ ਸੋਲਾਂ ਸੌ ਨੜ੍ਹਿਨਵੇਂ ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਤੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਵਾਰੀਖ ਦੇ ਸੋਨ ਵਰਕੇ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਨ।

-----

ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਹੱਥ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਸੰਗਤਾਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ। ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ‘ਜੀ ਆਇਆਂ’ ਆਖਿਆ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਰੁਕਣ ਉਪਰੰਤ ਜੋ ਪੈਗਾਮ ਦਿੱਤਾ ਉਸ ਦਾ ਭਾਵ ਅਰਥ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ।

..........

ਸੰਗੀਓ, ਸੇਵਕੋ ! ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਹਨ। ਜ਼ਾਤ-ਪਾਤ ਅਤੇ ਊਚ-ਨੀਚ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬੋਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲਹੂ ਦਾ ਹਰ ਕਤਰਾ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਊਚ-ਨੀਚ ਦੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪੂਜ ਨੀਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਔਖੇ ਪੈਂਡੇ ਤੈਅ ਕਰਕੇ “ਸਭੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲ ਸਦਾਇਨ ਤੂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਦੀਸਹਿ ਬਾਹਰਾ ਜੀਉ ” ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਇਸ ਜੱਗ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਦੋ ਸੌ ਸਾਲ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਅਨਮੋਲ ਸੁਨੇਹੇ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨਾਉਣ ਲਈ ਗੂਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਦਰ ਕਠਨ ਘਾਲਣਾ ਘਾਲ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪੂਜਨੀਕ ਪੜਦਾਦਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸੇ ਸੱਚ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਲੰਦ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹਾਲੇ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦ ਸਾਡੇ ਪੂਜਨੀਕ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਮੁਤੱਸਬੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਜ਼ਬਰੀ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਨੂੰ ਅਨਿਆਏ ਆਖਿਆ ਸੀ। ਅਨਿਆਏ ਦਾ ਦਮਨ ਕਦੇ ਆਪੇ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਜੂਝਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਗੀਓ, ਸੇਵਕੋ ! ਸਮਾਂ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਚੱਟਾਨ ਵਾਂਗੂੰ ਅਨਿਆਏ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਈਏ। ਕੋਈ ਕਿਸੀ ਕੋ ਰਾਜ ਨਾ ਦੇ ਹੈ, ਜੋ ਲੇ ਹੈ ਨਿਜ ਬਲ ਸੇ ਲੇ ਹੈ। ਹਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਸਤਾਂ ਦਰਕਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਲੋੜੀਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਸੋਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹਾਂ। ਮੰਗ ਕੁਝ ਅਨੋਖੀ ਲੱਗੇਗੀ। ਨਿਰਾਸ਼ ਨਾ ਕਰਨਾ। ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਪਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੱਸ ਕੇ ਪਰਵਾਨ ਕਰਿਓ। ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਧੰਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਨਾ ਹੀਰੇ ਜਵਾਹਰਾਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਰੋ ਆਖਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤਲਵਾਰ ਮਿਆਨ ਵਿਚੋਂ ਧੂਹ ਕੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਿਹਰਾਈ। ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਪਲੇਠੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਜੋ ਛਣ ਛਣ ਕੇ ਸਾਏਬਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਤਲਵਾਰ ਤੇ ਲਿਸ਼ਕੀਆਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਲਿਸ਼ਕੋਰ ਜਿਹੀ ਫਿਰ ਗਈ। ਫੇਰ ਇਕ ਗਰਜਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਗੂੰਜੀ। ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਨਾਂ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ।

...........

‘ਮੈਨੂੰ ਅਜ ਇਕ ਸਿਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕੋਈ ਹੈ ਮੇਰਾ ਸੇਵਕ! ਜੋ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸੀਸ ਭੇਟ ਕਰੇ। ਹਾਂ! ਆਪਣਾ ਆਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਚ ਲਿਓ, ਇਸ ਤੇਗ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਧਾਰ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਮੱਰਥਾ ਬਾਰੇ।’

ਇਸ ਅਨੋਖੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਖਾਹ ਮਖਾਹ ਸਿਰ ਮੰਗਣ ਲੱਗ ਜਾਣਗੇ। ਕੋਈ ਨਾ ਉੱਠਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਪਣੀ ਮੰਗ ਦੁਹਰਾਈ।

ਕੀ ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਇਕ ਵੀ ਸੇਵਕ ਨਹੀਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਕਰ ਸਕੇ?

ਫੇਰ ਵੀ ਕੋਈ ਨਾ ਉੱਠਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਵੇਰ ਫੇਰ ਵੰਗਾਰਿਆ।

ਕੀ ਮੈਂ ਸਮਝ ਲਵਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਿੱਤਰੇਗਾ। ਜਲਦੀ ਕਰੋ, ਵੇਲਾ ਬੀਤ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਕ ਨੁੱਕਰੋਂ ਇਕ ਭਾਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ, ‘ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ।’ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਗੱਭਰੂ ਕਾਹਲੇ ਕਦਮੀ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿਚ ਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਹੱਥ ਜੋੜੀ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ। ਹੱਥ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਨੇ, ਗਰਦਨ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਚਿਹਰਾ ਭੈ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।

”ਜੀ, ਮੈਂ ਦਇਆ ਰਾਮ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਖੱਤਰੀ ਹਾਂ।”

ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਬੜੇ ਸਡੌਲ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਡੌਲੇ ਨੂੰ ਪਕੜਿਆ ਅਤੇ ਆਖਿਆ – “ਦਇਆ ਰਾਮ! ਜਿਹੜਾ) ਸਮਾਜ ਦਇਆ ਦੀ ਨੀਂਹ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਾਜ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਝੱਖੜ ਅੱਗੇ ਵੀ ਅਡੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹੇਗਾ। ਝੱਟ ਕਰ, ਆ ਜਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ।।।” ਆਖਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਇਆ ਰਾਮ ਨੂੰ ਤੰਬੂ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ।

ਸ਼ੂੰ--- ਦੀ ਆਵਾਜ਼, ਝਟਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼, ਫੇਰ ਕੁਝ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੰਬੂ ਦੀ ਕੰਧ ਤੇ ਸੂਹੇ ਛਿੱਟੇ ਅਤੇ ਫਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੀ ਲਹੂ ਦੀ ਧਾਰ, ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਤੰਬੂ ਅੰਦਰ ਬੀਤੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕਮਜ਼ੋਰ ਇਰਾਦੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਉੱਥੋਂ ਖਿਸਕ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪਰਗਟ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੀ ਉੱਠ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਛੇੜ ਪਾਵੇ। ਪਰ ਇਕ ਗਰਜਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਜਦ ਇਕ ਹੋਰ ਸਿਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਸਭ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਰੁਕ ਗਈਆਂ। ਧਿਆਨ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਤੰਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਏ ਗੁਰੂ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਹੋ ਗਏ। ਉਹੀ ਗਰਜਵੀਂ ਆਵਾਜ਼, ਉਹੀ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਜਲਾਲ, ਰੱਤ ਰੰਗੀ ਤੇਗ ਦੀ ਧਾਰ ਤੋਂ ਟਪਕਦੀਆਂ ਲਾਲ ਸੁਰਖ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਦੇਖ ਦਿਲ ਦਹਿਲ ਨਾ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ। ਭਰੇ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਮੌਤ ਵਰਗੀ ਚੁੱਪ ਛਾ ਗਈ। ਕੋਈ ਡਰਦਾ ਉੱਪਰ ਅੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚੁੱਕ ਰਿਹਾ। ਨਾ ਜਾਣੇ ਗੁਰੂ ਕਿਸ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਐਵੇਂ ਜਾਹ ਜਾਂਦੀ ਹੋ ਜਾਵੇ।

-----

ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ’ਤੇ ਸੀਸ ਦੀ ਭੇਟ ਦੇਣ ਲਈ ਕੋਈ ਨਾ ਉੱਠਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੰਗ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸੇ ਗਰਜਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, “ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰੀ ਹੈ। ਕੀ ਮੈਂ ਸਮਝ ਲਵਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਉੱਠੇਗਾ ?”

ਇਕ ਹੋਰ ਸੇਵਕ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਜਾਨ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚਿਹਰਾ ਗੰਭੀਰ ਹੈ। ਕਦਮਾਂ ਵਿਚ ਕਾਹਲ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, “ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਦਾਸ ਜੱਟ ਹਾਂ। ਉੱਠਣ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਮੇਰੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਖਿਮਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।” ਗਰਦਨ ਝੁਕਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, “ਸਿਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ, ਕਬੂਲ ਕਰੋ।”

“ਧਰਮ ਦਾਸ ! ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਤੂੰ ਆ ਗਿਆ। ਦਇਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਹੱਡ ਮਾਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਜੁਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਨਿਆਏ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਮ ਧਰਮ ਹੈ। ਦਇਆਵਾਨ ਹੀ ਧਰਮ ਕਮਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਦਇਆ ਰਾਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਧਰਮ ਦਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਤੰਬੂ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ। ਦੂਸਰੀ ਦਫ਼ਾ ਜਦੋਂ ਉਹੀ ਵਰਤਾਰਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਗੇ ਹੋਏ ਲਹੂ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਲਹੂ ਦੀ ਧਾਰ ਰਲ ਕੇ ਲਹੂ ਦਾ ਰੰਗ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ।

-----

ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਸਹਿਮ ਛਾ ਗਿਆ। ਸੇਵਕ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਖਿਸਕਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਗਿਣਤੀ ਘਟਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਤੀਸਰੀ ਬਾਰ ਤੰਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸਿਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜਗਨ ਨਾਥ ਦਾ ਹਿੰਮਤ ਰਾਏ ਆ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ।

“ਹਿੰਮਤ! ਦਇਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਭੁਜਾ! ਜੇ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦਇਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਇਕ ਫ਼ਲਸਫੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈਸੀਅਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਹਿੰਮਤ ਤੇਰੇ ਬਗੈਰ ਦਇਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਅਧੂਰੇ ਰਹਿ ਜਾਣੇ ਸਨ।” ਇਹ ਆਖਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਹਿੰਮਤ ਰਾਏ ਨੂੰ ਵੀ ਤੰਬੂ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ। ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਈਆਂ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਹੂ ਦਾ ਪਰਨਾਲਾ ਵਗਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਈ ਤਾਂ ਸੋਚਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਆਈ ਮੌਤੇ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਮਰਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਅਨਿਆਈ ਮੌਤੇ ਕਿਉਂ ਮਰਿਆ ਜਾਵੇ। ਕੁਝ ਇਕ ਨੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਪਾਸ ਜਾ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਅੱਜ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ? ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਸੇਵਕਾਂ ਦਾ ਕ਼ਤਲ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਆਊ ਕੋਈ ਦਰਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ?

ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਗਿਣਤੀ ਘਟੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਚੌਥੀ ਵਾਰ ਫੇਰ ਉਸੇ ਗਰਜ਼ਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਸਿਰ ਦੀ ਮੰਗ ਹੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਵਾਰ ਇਕ ਹੋਰ ਆਦਮੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, “ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਵਾਰਕਾ ਦਾ ਵਾਸੀ ਹਾਂ। ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨਾਂ ਹੈ। ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਛੀਂਬਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਨੀਚੀ ਜ਼ਾਤ ਕਾਰਨ ਮੇਰੀ ਇਹ ਤੁੱਛ ਜਿਹੀ ਸੀਸ ਭੇਟਾ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣਾ।”

“ਮੋਹਕਮ! ਇਸ ਉਸਰ ਰਹੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤੇਰਾ ਬੜਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੋਵੇਗਾ।ਇਕੱਲੀ ਹਿੰਮਤ ਉਲਾਰ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਲਾਰ ਹਿੰਮਤ ਹੀ ਤਾਂ ਜਾਬਰਾਂ, ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਤੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੋਵੇਂਗਾ। ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਛੇਤੀ ਕਰ ।।।” ਆਖਦੇ ਹੋਏ ਮੁਹਕਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਵੀ ਤੰਬੂ ਅੰਦਰ ਲੈ ਗਏ।

-----

ਪੰਜਵੀਂ ਮੰਗ ’ਤੇ ਬਿਦਰ ਦਾ ਸਾਹਿਬ ਚੰਦ ਤੇਜ਼ ਕਦਮੀਂ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਤਕੜਾ ਹੱਥ ਉਸ ਦੇ ਡੌਲੇ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਤੇ ਆਖਿਆ, ਦਇਆ, ਧਰਮ ,ਹਿਮੰਤ ਅਤੇ ਮੋਹਕਮਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਹਿਬੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਜੇ ਸਵੈਮਾਨ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਢਹਿੰਦੀ ਕਲਾ ਭਾਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।” ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਤੰਬੂ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ।

ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਭੈਅ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫੀ ਘਟ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਬੈਠੇ ਲੋਕ ਬੇਸ਼ੱਕ ਨੀਵੀਆਂ ਪਾਈ ਬੈਠੇ ਸਨ ਪਰ ਕੰਨ ਜ਼ਰੂਰ ਉਸ ਗਰਜਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਸਨ। ਜਦ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਨਾ ਆਈ ਤਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਜੇਰਾ ਕਰਕੇ ਤੰਬੂ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਕੀ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਹ ਪੰਜੇ ਸੇਵਕ ਗੁਰੂ ਵਰਗੇ ਬਾਣੇ ਵਿਚ ਸਜੇ ਹੋਏ ਤੰਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਰੌਸ਼ਨ ਸਨ। ਚਿਹਰਿਆਂ ਦਾ ਜਲਾਲ ਝੱਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਜੋ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਯਕੀਨ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਉਸ ’ਤੇ ਸ਼ੰਕਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਛਤਾਵਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

-----

ਕੁਝ ਹੀ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮੌਤ ਭੈ-ਭੀਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਇਕ ਹੋਰ ਅੱਲੋਕਾਰੀ ਸੀ ਕਿ ਮੌਤ ’ਚੋਂ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਪੰਜੇ ਸੇਵਕ ਨੌਂ ਬਰ ਨੌਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਹੋਰ ਜਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਏਡੀ ਪਰਬਲ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਘੇਰ ਕੇ ਪੰਡਾਲ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲਈ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।

ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਫੇਰ ਇਕੱਠ ਜੁੜਨ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਉੱਧਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਆਪਣੀ ਧੁੰਨ ਵਿਚ ਮਸਤ ਅਗਲਾ ਅਧਿਆਏ ਲਿਖਣ ਦੇ ਆਹਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ।

-----

ਸਰਬ ਲੋਹ ਦੇ ਬਾਟੇ ਵਿਚ ਸਤਲੁਜ ਦਾ ਪਾਣੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਅਤੇ ਪੰਜੇ ਸੇਵਕ ਉਸ ਬਾਟੇ ਦੁਆਲੇ ਬੀਰ ਆਸਨ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਅਤੇ ਪੰਜਾਂ ਸੇਵਕਾਂ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਉਸ ਬਾਟੇ ’ਤੇ ਸਨ। ਸਭ ਦੀ ਨੀਝ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਦੋ ਧਾਰਾ ਖੰਡਾ ਬਾਟੇ ਵਿਚਲੇ ਜਲ ਵਿਚ ਫੇਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਾਲ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉੱਚੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ, ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ, ਸੁਧਾ ਸੱਵਈਏ, ਚੌਪਈ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਲਪੇਟੀ ਆ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ, “ਗੁਰੂ ਦੇਵ, ਆਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕਰਾਂ?”

.........

ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਨਿਗਾਹ ਉਤਾਂਹ ਉਠਾਈ। ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਦੋ ਸਤਿਕਾਰ ਭਰੇ ਸ਼ਬਦ ਕਹੇ, “ਕਹੋ ਦੇਵੀ!”

..........

“ਗੁਰੂ ਦੇਵ, ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ੰਕਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਧਾਰੇ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਣ ਵਾਲਾ ਫ਼ਿੱਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਿਤੇ ਰੁੱਖਾਪਨ ਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਇਸ ਵਿਚ ਮਿਠਾਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਪਤਾਸੇ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਹਾਂ। ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਾ ਦੇਵਾਂ।”

.......

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, “ਦੇਵੀ! ਤੁਸੀਂ ਇਸਤਰੀ ਕਰਤੱਵ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਸਤਰੀ-ਪਿਆਰ ਦਾ ਮੁਜੱਸਮਾ) ਹੈ। ਮਿਠਾਸ ਦਾ ਸੋਮਾ ਹੈ। ਜਗਤ ਮਾਂ ਹੈ। ਤੁਸਾਂ ਪਤਾਸੇ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਬੜਾ ਹੀ ਯੋਗ ਥਾਂ ਪਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਯੁਗਾਂ ਯੁਗਾਂਤਰਾਂ ਤਕ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ‘ਧਰਮ ਮਾਂ’ ਹੋਵੋਗੇ।”

------

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਰਬਲੋਹ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ, ਜਲ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ, ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਅਤੇ ਪਤਾਸਿਆਂ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਭਰੀ ਗਈ। ਫਿਰ ਉਸ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਉਣ ਦੀ ਰਸਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਬੂੰਦਾਂ ਬੀਰ ਆਸਣ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਪੰਜਾਂ ਸੇਵਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਚੁਆਈਆਂ ਅਤੇ ਆਖਿਆ, “ਹੁਣ ਇਹ ਸਿਰ ਅਣਖ ਵਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਵੈਮਾਨ ਜਾਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰ ਹੁਣ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਇਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਸਵਾਏ ਕਿਸੇ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਝੁਕੇਗਾ।”

-----

ਫੇਰ ਕੁਝ ਛਿੱਟੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ, “ਇਹ ਅੱਖਾਂ ਹੁਣ ਸ਼ਰਮ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅਣਖ਼ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਦੂਸਰਿਆਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹੁਣ ਦਵੈਤ ਨਹੀਂ ਸਮਾ ਸਕਦੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹੁਣ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਹੁਣ ਹਰ ਕਦਮ ਪੁੱਟਣ ਲੱਗਿਆਂ ਠੀਕ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣਗੀਆਂ।”

-----

ਫੇਰ ਪੰਜ ਚੂਲੇ ਪੀਣ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਹਲਕ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਪੰਜਾਂ ਗੁਰੂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਆ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬੋਲੋ - ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਿਹ।” ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਕਹੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਅਣਕਹੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਪੰਡਾਲ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਰਲੀਆਂ।

-----

ਫੇਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਆਖਣ ਲੱਗੇ, “ਅੱਜ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਮ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਮੁਹਕਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਹੁਣ ਜੋ ਵੀ ਪਰਾਣੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕੇਗਾ, ਉਹ ਸਿੰਘ ਬਣ ਜਵੇਗਾ। ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਕੌਰ ਸ਼ਬਦ ਜੁੜ ਜਾਵੇਗਾ। ਕੰਘਾ, ਕੇਸ, ਕੜਾ, ਕਿਰਪਾਨ ਅਤੇ ਕੱਛ; ਇਹ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਤੁਹਾਡੀ ਬਾਹਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੋਣਗੇ। ਸਿਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜਾਵੇ ਪਰ ਤੁਹਾਡਾ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਅਟੱਲ ਰਹੇ। ਸ਼ੁਭ ਕਰਮਨ ਤੇ ਕਬਹੂੰ ਨਾ ਟਰੂੰ, ਤੁਹਾਡੀ ਨਿੱਤ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ ਹੋ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਰਹਿਬਰ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਡਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਜਪਣਾ, ਵੰਡ ਕੇ ਛਕਣਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਕਾਰ ਕਰਨੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਜੀਵਨ ਸਿਧਾਂਤ ਹੋਵੇਗਾ।

ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਹੋ। ਮੜ੍ਹੀ ਮਸਾਣ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ। ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਸਦਾ ਜੇਤੂ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਹੋ। ਫਤਿਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੁਹਾਡੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲੋ, ਬੜੇ ਹੀ ਸਤਕਾਰ ਨਾਲ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਰੋ - ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਿਹ।

----

ਸੰਗਤਾਂ ਸਮਝ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕੇ ਕਾਰਜ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਇਕ ਨਵੇਂ ਕੌਤਕ ਨੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਅਚੰਭੇ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਗਰਜਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਸੀਸ ਮੰਗਣ ਵਾਲਾ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਪੰਜਾਂ ਅੱਗੇ ਜੋਦੜੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, “ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ ਬਖ਼ਸ਼ੋ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਜਾਓ।”

ਸੰਗਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਸਨ। ਪੰਜੇ ਪਿਆਰੇ ਹੈਰਾਨ ਸਨ। ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਕੀ ਕਰਨ। ਆਖ਼ਰ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, “ਇਹ ਨਾ ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ। ਸੇਵਕ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਸਾਥੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।”

...........

ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਦਇਆ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਚੇਲੇ ਦਾ ਵਿਤਕਰਾ ਮਿਟ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਗੁਰੂ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਹੈ। ਛੇਤੀ ਕਰੋ, ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਤੁਹਾਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੰਦਾ।”

ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਮਰਿਆਦਾ ਵਾਂਗ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਇਆ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ’ ਹੋ ਗਿਆ।

-----

ਭਾਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਪਿਰਤ ਪਾਈ ਕਿ ਕੋਈ ਕਿੱਡਾ ਵੱਡਾ ਬਲਵਾਨ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਵੱਡਾ ਧਨੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਵੇਗਾ।”

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਂ ਵਿਚ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਥ ਦਾ ਰਹਿਬਰ ਬਣਾਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨਵੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਉਲੀਕਦੀ ਹੋਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੀਹ ਮਾਰਚ ਸੋਲਾਂ ਸੌ ਨੜ੍ਹਿਨਵੇਂ ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਰਾਜ ਮਾਤਾ ਬਣ ਗਈ।