ਪਾਣੀਲੇਖ – ਭਾਗ – ਪਹਿਲਾ
ਕਲੋਲਾਂ ਕਰਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਬੰਦਾ ਸੋਚਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਸ਼ ! ਉਹ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਚਲਦਾ ਹੋਇਆ ਮੌਜ-ਮਸਤੀ ਕਰ ਸਕੇ! ਪਾਣੀ ਦੀ ਨਾ ਕੋਈ ਜ਼ਾਤ ਹੈ ਨਾ ਮਜ਼੍ਹਬ, ਪਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਸਿਰ-ਫਿਰੇ ਫਿਰਕੂ, ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮਟਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਕੇ, ਕਿਸੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਉਪਰ ਰੱਖ ਕੇ ‘ਹਿੰਦੂ-ਪਾਣੀ’ ਅਤੇ ‘ਮੁਸਲਿਮ-ਪਾਣੀ’ ਵਰਗੇ ਲੇਬਲ ਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਮੀਨੀ ਸੋਚ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਾਣੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ, ਉਦਾਰਤਾ ਅਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਥੁੜ੍ਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸਾਂ-ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ‘ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦੀ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਜਾਂ ਉਜਾੜੇ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਿਸਰ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਪਾਣੀ ਕਾਰਣ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਇਸ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਮਿਸਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਹੀਂ।
ਹਵਾ ਵਾਂਗ, ਪਾਣੀ ਵੀ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦਾਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਹਾਓ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਆਪਣੇ ਰਸਤੇ, ਰੂਪ ਅਤੇ ਸਰੋਤ ਵੀ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੁੱਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲਗਪਗ 97।3% ਹਿੱਸਾ ਸਾਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦਾ 2।7% ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ, ਝੀਲਾਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਮਿਲ਼ਦਾ ਹੈ।
ਪਾਣੀ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ੳਪੱਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਬਲਪੂਰਵਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਹੈ ਪਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਅੱਗੇ ਹਾਲੇ ਬੇਬਸ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਇਸਦਾ ਅਸਹਿ ਸੇਕ ਜੀਵਨ ਤਬਾਹ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਪਾਣੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰੀ ਲਾਵਾ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਧਰਤੀ ਦਾ ਤਲ ਉਪਰ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਈ ਕਿਊਬਿਕ ਮੀਲ ਪਾਣੀ ਬੇਰੋਕ ਹੋ ਕੇ ਦੂਰ ਤੱਕ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਧਰਤੀ ਦਾ 71% ਹਿੱਸਾ ਪਾਣੀ ਨਾਲ਼ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੀਂਦੇ ਵੀ ਹਾਂ। ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਔਸਤਨ 3।45% ਸਲੂਣਾਪਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਾਣੀ ਕਿ ਸੌ ਕਿੱਲੋ ਪਾਣੀ ਉਬਾਲ਼ਣ ਨਾਲ਼ ਸਾਢੇ ਕੁ ਤਿੰਨ ਕਿੱਲੋ ਲੂਣ ਹਾਸਿਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਧਰਤੀ ਉਪੱਰਲੇ ਕਲੋਰੀਨ, ਸੋਡੀਅਮ ਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਕਾਰਬਨ ਡਾਇਆਕਸਾਈਡ ਆਦਿ ਤੱਤ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਘੁਲ਼ ਕੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਗਰਾਂ ‘ਚ ਆ ਰਲ਼ਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਲੂਣਾਪਨ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਜੰਮਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।
ਹਰ ਸਾਲ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਗਰਾਂ ਦਾ 450,000 ਕਿਊਬਕ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪਾਣੀ, ਭਾਫ਼ ਬਣਕੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉੜਨ ਲਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਬਾਰਸ਼ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਸਲੂਣੇਪਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਪੀਣ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੀਂਹ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ਾਂ ਪਿਘਲਣ ਨਾਲ਼ ਇਹ ਪਾਣੀ ਜਦੋਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਗਰਾਂ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਹਰ ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਲ 300 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਖਣਿਜ ਵਹਾ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੇਘਾਲਿਆ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਚਿਰਾਪੂੰਜੀ ਵਿਖੇ ਮੌਨਸੂਨ ਕਾਰਣ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। 13 ਗਜ (38 ਫੁੱਟ) ਬਾਰਿਸ਼ ਅਪ੍ਰੈਲ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ। 10 ਫੁੱਟ ਬਾਰਿਸ਼ ਕੇਵਲ ਜੁਲਾਈ ਵਿਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਮ ‘ਸੋਹਰਾ’ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ‘ਚੁਰਾ’ ਉਚਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਚਿਰਾਪੂੰਜੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਮੇਘਾਲਿਆ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸੋਹਰਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ‘ਚੋਂ ਭਾਰੀ ਮੌਨਸੂਨ ਕਾਰਣ ਜੋ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਰੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਨੂੰ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੀਣ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕਿੱਲਤ ਹੋਵੇ। ਇੱਕ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਮੌਨਸੂਨ ਦਾ ਇਹ ਪਾਣੀ ਪੱਕੇ ਖੂਹ ਜਾਂ ਤਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਂਭਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਸਾਗਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਹੈ।
ਸਾਗਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਹਰਦਮ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਣ ਹਨ; ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਨ ਦੀ ਖਿੱਚ ਨਾਲ਼ ਉਤਾਰ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਚੰਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਤਾਰ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਹੈ ਬਸੰਤੀ; ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਇੱਕੋ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਛੱਲਾਂ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ਨੱਬੇ ਡਿਗਰੀ ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਗਰੈਵਿਟੀ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਮੱਧਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ; ਫਲਸਰੂਪ, ਲਹਿਰਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਵਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੱਥਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਨਰਮ ਮਿੱਟੀ ਵਾਲੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਨੁੰ ਸ਼ਕਤੀ-ਸ਼ਾਲੀ ਲਹਿਰਾਂ ਖੋਰ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਪੋਲਾਂ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨਤਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ ਹੇਠ ਅਨੇਕਾਂ ਦਰਿਆ ਵਗਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ under currents ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਣੀ ਹੇਠਲੇ ਦਰਿਆ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਲ ਤੱਕ ਲੰਬੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਛੇ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਦੱਸ ਹਜ਼ਾਰ ਫੁੱਟ ਤੱਕ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਿਆ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਮਹਾਂਦੀਪ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਆਵੋ-ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗਰਮ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਘੱਟ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਠੰਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੁਖਦਾਈ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਾਗਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਹਿੰਦ ਮਹਾਂ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਤਿੰਨ ਦਰਿਆ ਹਨ- ਪੱਛਮੀ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦਾ, ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦਾ ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਮੋਜ਼ੈਮਬੀਕ ਦਾ।
ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਈ ਸਰੋਤ, ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਰਿਸ਼ ਜਾਂ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣ ਕਾਰਣ, ਨਦੀ-ਨਾਲ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਗਰ ਵੱਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਹੇਠ ਵਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵੱਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਧਰਾਤਲ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਹਿਜ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖਰੂਦੀ ਵੀ। ਆਖਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਰਧ ਉਮਰ ਦਾ ਅੰਤ ਸਾਗਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਯੋਗ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬਿਨ ਨਿਕਾਸ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਖਾਰੀਆਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਡੂੰਘਾਈ ਅਤੇ ਖੇਤਰਫਲ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਝੀਲ ਕੈਸਪੀਅਨ ਸਾਗਰ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸਦਾ ਖੇਤਰਫਲ 393,900 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਡੂੰਘੀ ਝੀਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾੲਬੇਰੀਆ ਦੀ ਬੈਕਲ ਝੀਲ ਹੈ ਜਿਹੜੀ 5807 ਫੁੱਟ ਡੂੰਘੀ ਹੈ। ਦਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਆਬਸ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਬਸ਼ਾਰ (waterfall) ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਅਫਰੀਕਾ ਦੀ ਝੀਲ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਨੇ ਦਰਿਆ ਨੀਲ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਿਆ ਹੀ ਆਖਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਸੁਡਾਨ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹੋਰ ਦਰਿਆ (ਚਿੱਟਾ ਅਤੇ ਕਾਲ਼ਾ) ਆ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਦਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ 4160 ਮੀਲ ਹੈ। ਇਹ ਯੂਗੰਡਾ, ਈਥੋਪੀਆ ਅਤੇ ਸੂਡਾਨ ਆਦਿ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮਿਸਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਏਥੇ ਇਸਦੀ ਲੰਬਾਈ 915 ਮੀਲ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਫ਼ਾਸਲਾ ਭਾਵੇਂ ਮੈਡੇਟ੍ਰੇਨੀਅਨ ਸਾਗਰ ਤੀਕ ਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਰਿਆ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ 7 ਲੱਖ ਗੈਲਨ ਪਾਣੀ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਮਿਸਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਰਿਆ ਕਾਰਣ ਜੂਨ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਹੜ੍ਹ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਚਿੱਕੜ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਉਪਜਾਊ ਖਣਿਜ ਤੱਤ ਲਿਆ ਕੇ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਵਿਛਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ 1970 ਤੋਂ ਅਸਵਾਨ ਡੈਮ ਚਾਲੂ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਾਇਦ ਹਾਲਾਤ ਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਬਦਲ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਹੁਣ ਨਹਿਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਿੰਚਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਮਿਸਰ ਦੀ ਸਭਿਅੱਤਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕੇਵਲ ਦਰਿਆ ਨੀਲ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਹੀ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਪਾਣੀ ਬਦਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਜੰਗ ਛਿੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੀ ਤਬਦੀਲੀ ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਉਪਰ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦਿਸਣਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਧਰਤੀ ਪਾਣੀ ਹੇਠ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਅੱਜ ਉੱਥੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਜੋ ‘ਸਹਾਰਾ’ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ਼ ਰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਰਿਹਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਨਾਮ ‘ਸਹਾਰਾ’ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਸਹਿਰਾ’ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਉਤਰੀ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, red sea ਅਤੇ atlantic ocean ਤੱਕ ਫ਼ੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ 36 ਲੱਖ ਵਰਗਮੀਲ ਹੈ। ਇਹ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਗਰਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਸਾਂ ਦੋ ਇੰਚ ਸਲਾਨਾ ਬਾਰਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚਲਦਾ...
*****
(ਲੇਖ ਦਾ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ਵੇਖੋ ਜੀ – ਸ਼ੁਕਰੀਆ)
