ਹਰਜਿੰਦਰ ਕੰਗ - ਲੇਖ

ਪ੍ਰਵੇਸ਼-ਕਥਨ

ਮੈਂ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ਿਅਰ ਲਿਖ ਕੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਟੇਜ ਸੰਚਾਲਕਾ ਆਸ਼ਾ ਸ਼ਰਮਾ ਨੂੰ ਹਰ ਸਟੇਜ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਸ਼ਾ ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਗਾਇਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਟੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਬੜੀ ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ ਨਾਲ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਲੋਕਾਂ ‘ਚ ਇਸ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਅਸਰ ਦਿਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਵਲ ਉਚੇਚਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਉੱਘੇ ਕਥਾਕਾਰਾਂ ਗਿਆਨੀ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਲੂਲੋਂਵਾਲ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੋਲੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਸਾਹਿਤਕ ਹਲਕਿਆਂ ‘ਚ ਵੀ ਗੱਲ ਤੁਰੀ ਹੈ। ਗਾਇਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਹੋਕਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਚੇਚਾ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਗਿੱਲ ਹਰਦੀਪ ਨੇ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ 'ਕਿਤੇ ਓਏ ਪੰਜਾਬੀਓ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾ ਭੁੱਲਾ ਦਿਓ‘ ਵਾਲਾ ਮੇਰਾ ਗੀਤ ਗਾ ਕੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਚ ਖੂਬ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਤਫ਼ਾਕਨ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ‘ਚ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਇਹ ਸਭ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੇ ਆਸਵੰਦ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਨਿਸ਼ਚੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮੇਰਾ ਇਹ ਲੇਖ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ। - ਹਰਜਿੰਦਰ ਕੰਗ

**********

ਬੋਲੀ ਨਾ ਰਹੀ ਤਾਂ...

ਲੇਖ

ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਨਵਜਾਤੀ ਦੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਸਭ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਇਸੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਫਲ ਹੀ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਰਹੱਸ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਸਤੇ ਖੋਲਦੀ ਹੈ। ਮਨ, ਖ਼ਿਆਲ, ਸਮਾਧੀ, ਸੁਪਨੇ ਆਦਿ ਮੂਕ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ‘ਵਾਕ-ਦੇਵੀ‘ , ‘ਸਰਸਵਤੀ ਦੇਵੀ‘ ਕਹਿ ਕੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਜਿੰਦ ਹੋਂਦ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂ ਜੀਤੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਿਆਉਂਦੀ ਤੇ ਵਡਿਆਉਂਦੀ ਹੈ।

ਬੋਲੀ, ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ‘ਚੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚੋਂ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਤੋਤਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤਕ 5 ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਵਾਕਾਂ ਤਕ ਤੇ ਵਾਕਾਂ ਤੋਂ ਵਿਆਕਰਣ ਤੱਕ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਇਕ ਸ਼ਬਦ-ਭੰਡਾਰ ਬਣਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਹੀ ਰਾਖਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੰਤੂ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਮੂਰਧਨੀ ਭਾਗ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਭਾਗ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਲ-ਦੋ ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਤਕਰੀਬਨ 80 ਫ਼ੀਸਦੀ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਚੁਗਿਰਦੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਬੱਚਾ ਬਚਪਨ ‘ਚ ਜਲਦੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਚਪਨ ‘ਚ ਕੁਦਰਤੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਸ਼ਕਤੀ ਬੜੀ ਬਲਵਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜਰਸਿਲਡ ਅਤੇ ਰਿਟਜ਼ਮੇਨ ਨੇ ਨਰਸਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ 30 ਦੇ ਕਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਵਲੋਂ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਘੰਟਿਆਂ ਅੰਦਰ ਬੋਲੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ 30 ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ 35 ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਦੇ ਬੱਚੇ 763 ਸ਼ਬਦ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਸੋ ਬਚਪਨ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਬੱਚੇ ‘ਤੇ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਵੱਸਥਾ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਢਾਚਾ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਖਾਤਰ ਵਸੇਵਾ ਕਰੇ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ‘ਚ ਖੂਨ ਵਾਂਗ ਦੌੜਦੇ ਹਨ। ਕੌਮੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਾਸਤੇ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇਹ ਨੇਤਿਕ ਤੇ ਕੌਮੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਅੱਗੇ ਤੋਰੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਗੁਰਬਾਣੀ, ਸੂਫ਼ੀ ਕਾਵਿ, ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ, ਲੋਕ ਗੀਤ, ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਵੱਡਮੁੱਲਾ ਸਾਹਿਤਕ ਕਾਰਜ ਇਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਣ ਤਾ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤੇ ਅਮੀਰ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ -ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਬੰਗਲਾ, ਮਰਾਠੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਉੜੀਆ, ਪੰਜਾਬੀ, ਅਸਾਮੀ, ਗੁਰਖ਼ਾਲੀ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਆਦਿ ਆਰੀਅ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ। ਆਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹਿੰਦ-ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਹੋਰ ਧਰਮ ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੇ ਹੋਂਦ ਪ੍ਰਤੀ ਜਿੰਨੇ ਸੁਚੇਤ ਤੇ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਨੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਉਨੇ ਹੀ ਅਵੇਸਲੇ ਤੇ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹ। ਦੂਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਿਰਵੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਉਦੋਂ ਜਾਗਦੇ ਹਨਂ ਜਦੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਲੁੱਟ-ਪੁੱਟ ਜਾਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਫਿਰ ਡਾਂਗ ਸੋਟਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੱਟੜਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਕੱਟੜ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਰਹੀ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕੌਮ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਢੋਲ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੋਲ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਅਜਿਹੇ ਸਵਾਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ, ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਤੇ ਸੰਜੀਦਗੀ ਤੇ ਸਵਾਲੀਆ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।

----

ਭਾਰਤ ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵੰਸ਼ਾਂ, ਕੌਮਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੰਚਾਰ-ਸਾਧਨ ਹੈ, ਬੰਦੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਮੂਲ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੇਕਰ ਇਹ ਮੰਨ ਲਈਏ ਕਿ ਸਾਡਾ ਰਾਜਸੀ ਤੰਤਰ ਇੰਨੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਕਿ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ‘ਚ ਲਾਗੂ ਕਰ ਸਕੇ। ਇੰਨਾ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਠੋਸ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਬੋਝ ਲੋਕਾਂ ਸਿਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ‘ਚ ਇਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ ਨੂੰ ਇਹ ਕਾਰਜ ਇਕ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਾਂਗ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਾ ਆਰਥਿਕ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਨ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰੱਖਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਇਹੀ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਥੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਚੇਚੇ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਦੀ ਅਵੱਸ਼ਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ‘ਚ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਇਹ ਜਜ਼ਬਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਧਨ ਮਾਤਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਵੈ ਹੋਂਦ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਕੌਮੀ ਵਜੂਦ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਜਜ਼ਬੇ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਭਾਵੁਕ ਸਾਂਝ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ 'ਘਰ ਘਰ ਮੀਆਂ ਸਭਨਾ ਜੀਆਂ ਬੋਲੀ ਅਵਰਿ ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ।।‘

ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਹੋਰ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹਲੂਣਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਾਬੂ ਫਿਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ਼ ਨੇ ਵੀ ਡਾਢੇ ਦਰਦ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੈ।

‘ਮੁੱਠਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਨੁੱਕਰੇ ਹਾਂ ਬੈਠੀ,ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਸਿਤਾਰ ਰਬਾਬੀਆਂ ਦੀ।

ਪੁੱਛੀ ਬਾਤ ਨਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਫ਼ ਮੇਰੀ, ਵੇ ਮੈਂ ਬੋਲੀ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ।‘

----

ਹੁਣ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ। ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਕੋਈ ਮਹੱਤਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਬੋਲੀ ਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਭਿਆਚਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਖੁਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਵੁਕ ਸਾਂਝ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੇ ਭਰਪੂਰ ਯਤਨ ਕਰਨ। ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਹੀ ਵਿਚਾਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਕਿਉਂ ਮਰ ਰਹੀ ਹੈ? ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਅੰਕੜੇ ਤੇ ਕਾਰਨ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾਮੁਖੀ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਬਗੀਚਾ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਫੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਨਾ ਅਪਨਾਉਣ ਤਾਂ ਇਹ ਪਤਨ ਦੇ ਦੌਰ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਪੱਤਝੜ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਹੈ।

‘ਕਿਤੇ ਭੁੱਲ ਹੀ ਨਾ ਜਾਇਓ ਬੋਲੀ ਮਾਂ ਆਪਣੀ, ਫੇਰ ਨ੍ਹੇਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੱਭਣੀ ਨਈਂ ਛਾਂ ਆਪਣੀ।

ਬੋਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਿਖਾਉਣੀ ਹੈ ਜ਼ਰੂਰੀ,‘ ਕੰਗ‘ ਜੱਗ ਤੇ ਪਛਾਣ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਆਪਣੀ।’

----

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮਸਲਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਹੀਣਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਝਿਜਕਦੇ ਨੇ, ਠੀਕ ਉਵੇਂ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਦਿੱਲੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਝਿਜਕਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਜਪਾਨ, ਕੋਰੀਆ, ਚੀਨ, ਫਰਾਂਸ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ (ਹੋਰ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ) ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬੱਝੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਪੁਖਤਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਥੇ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘੋਟੇਨੁਮਾ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਾਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮੌਲਿਕ ਤੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਯੋਗ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ। ਮਾਪਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਘੱਟ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਨ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਲਿਖਣੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਬਾਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੇ ਕਾਹਲਨੂਮਾ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਬਾਣੀ ਟਰਾਂਸਲੇਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਮਝਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚਾ ਲਿਬਾਸ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਭਿੱਜਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਮਝ ਬਿਨਾਂ ਬਾਣੀ ਸਮਝਾਈ ਤਾਂ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਬ²ਦ ਦੀ ਧੁਨੀ ਰਾਹੀਂ ਜੋ ਤਰੰਗ ਪੈਦਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਹ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਵਿਸੰਗਤੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਲਨਹੀ ਬਾਣਾ ਤਾਂ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਬਦ ਬੋਧ ਲਈ ਬੋਲੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਚਾਹੀਦਾ ਤਾਂ ਇੰਜ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਬੋਲੀ ਫਿਰ ਬਾਣੀ ਤੇ ਆਖ਼ਰ ਵਿਚ ਬਾਣਾ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਤਾਂ ਹੀ ਪੱਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੱਕੇ ਸਿੱਖ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਜਿਹੜੇ ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣ, ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਵੀ।

----

ਸਭਿਆਚਾਰ ਬੋਲੀ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਫੈਲਦਾ ਹੈ, ਬੋਲੀ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਰਚੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਪੰਥ ਸਜਾਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਬੋਲੀ ਕੌਮ ਦੀ ਜੀਭ ਹੈ। ਇਸ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕੌਮ ਗੁੰਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ (ਅਮਰੀਕਾ) ਵਿਚ ਇਕ ਕਬੀਲਾ ਹੈ ਮੋਨੋ ਜਿਸ ਦੀ ਬੋਲੀ ਮੋਨੋ ਪਤਨ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਪੌੜੀ ‘ਤੇ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੋਲੀ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਇਕ ਪੀੜੀ ਬੋਲੀ ਤੋਂ ਵਿਹਊਣੀ ਹੀ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਪਤਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ। ਮੋਨੋ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਸਿਖਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਮੋਨੋ ਬੋਲੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਬਲਬੂਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੋਲੀ ਸਿਖਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਮੌਲਿਕ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ ਬੋਲੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਲੋੜ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਜਨੂੰਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ। ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਚਿਰਾਗ ਜਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਬੁਝਦੀ ਜੋਤ ਨੂੰ ਹਵਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਲੋਰੀਆਂ ਤੋਂ ਵੈਣਾਂ ਤੱਕ ਸਾਥ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕੁਰਲਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਘੂੜੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿਵੇ ਤੱਕ ਦੀ ਹਮਸਫ਼ਰ ਇਕੱਲੀ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ। ਬੋਲੀ ਵਗਦਾ ਦਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਗਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਸ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਬਹੁਰੰਗੇ ਮੋਤੀ ਜਿਸ ਧਾਗੇ ਵਿਚ ਪਰੋਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਧਾਗਾ ਹੈ ਬੋਲੀ। ਇਹ ਧਾਗਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੋਤੀ ਹੀ ਬਿਖਰ ਜਾਣਗੇ। ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖੀਏ :

‘ਬੋਲੀ ਨਾ ਰਹੀ ਤਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰੁਲ ਜਾਣੀਆਂ। ਮਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋਰੀਆਂ ਦੁਆਵਾਂ ਰੁਲ ਜਾਣੀਆਂ,

ਦਿੱਤੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਨਾ ਮਿੱਟੀ ‘ਚ ਮਿਲਾ ਦਿਓ। ਕਿਤੇ ਓਏ ਪੰਜਾਬੀਓ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾ ਭੁਲਾ ਦਿਓ।