ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ਜੀਵਨ - ਕਿਸ਼ਤ 3 ( ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ)
ਵਿਰਕਾਂ ਦਾ ਗਵਾਂਢ ਤੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਮੰਗਣੀ
ਇਹ ਗੱਲ 1945 ਦੀ ਹੈ - ਮਾਂ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਏਸ ਗੱਲੋਂ ਲੜ ਪੈਂਦੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਮੁਰੱਬਾ ਪਿੰਡੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਰੋਟੀਆਂ ਦਾ ਛੱਬਾ, ਦਾਲ ਸਬਜ਼ੀ ਤੇ ਲੱਸੀ ਦੀ ਚਾਟੀ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਜਾਂਦੀ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰਾਂ ਦੀ ਧੁੱਪ ਚੜ੍ਹ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚੋਂ ਸੇਕ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਪਹਿਰ ਰਾਤ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹਾਲੀਂ ਗਏ ਆਥੜੀ ਦੀਆਂ ਆਂਦਰਾਂ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਲੂਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਬਲਦ ਖਲ੍ਹਾਰ, ਖਾਲ ਦੀ ਵੱਟ ਤੇ ਚੜ੍ਹ, ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਪਿੰਡ ਵੱਲੋਂ ਆਉਂਦੀ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਵਿੰਹਦਾ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਮੁਰੱਬਿਉਂ ਈ ਕਿਧਰੇ ਨੱਸ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਬਾਪੂ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਕਾਮਾ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਲਏ ਦਿੱਤੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਦਾ ਯੱਬ ਪਾਈ ਰੱਖਦਾ। ਇਕ ਨਾਮ੍ਹਾ ਆਥੜੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੱਜਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹਦੀ ਰੋਟੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਰੋਟੀ ਉਹਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਸਾਡਾ ਗੋਹਾ ਕੂੜਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਮੁਰੱਬਾ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕੋਈ ਦਿਨ ਖਾਲੀ ਨਾ ਜਾਂਦਾ ਜਿਸ ਦਿਨ ਕੋਈ ਮੁਰੱਬਿਉਂ ਪੱਠੇ ਨਾ ਵੱਢ ਖੜਦਾ, ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਨਾ ਭੰਨ ਲਿਜਾਂਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਖਲਵਾੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਵੀ ਚੁੱਕੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਰੂੜੀ ਵਿਚ ਦੱਬੇ ਮੱਟ ਖਿਸਕਾ ਲਏ ਜਾਂਦੇ, ਖੁਰਲੀਆਂ ਤੋਂ ਡੰਗਰ ਵੱਛਾ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੂਰ ਮੁਰੱਬਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਲੜਦੀ ਤੇ ਫਿਰ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੀ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਮੁਰੱਬੇ ਸਾਡੇ ਮੁਰੱਬਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਸਨ ਤੇ ਵਿਰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਵਿਰਕ ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰੇ, ਸ਼ਰਾਬ ਨਾ ਪੀਵੇ, ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਮਾਲਕ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਪੱਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੱਝ ਸਕਦੀ, ਉਹਦਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ।
----
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੀ ਤੇ ਮੈਂ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰਾਖ਼ਸ਼ ਸਮਝਦਾ। ਆਖ਼ਰ ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਦਸਾਂ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਨਿਆਣਾ ਈ ਸਾਂ। ਬਾਪੂ ਬੜੇ ਠਰ੍ਹੰਮੇ ਨਾਲ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ:
"ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਲਤਰ-ਲਤਰ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਆ, ਦੂਰ ਮੁਰੱਬਾ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਆ…? ਵੱਡੇ ਵਡੇਰਿਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਬਾਰ ਆਬਾਦ ਹੋਈ ਤਾਂ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਮੁਰੱਬਾ ਦੂਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਬਈ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਮੁਰੱਬੇ ਤੀਕ ਜਾਂਦਾ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਚਰ ਚਰ ਕੇ ਰੱਜ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗਾ।" ਬਾਪੂ ਦੇ ਏਸ ਅਰਥਚਾਰੇ ਦਾ ਮਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਉਹ ਫੇਰ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ। ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵੱਟ ਸਾਂਝੀ ਸੀ। ਵਿਰਕ ਸਾਡੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਭੰਨਦੇ, ਗੰਨੇ ਚੂਪਦੇ, ਰੂੜੀ ਵਿਚ ਦੱਬੇ ਮੱਟ ਕੱਢ ਲਿਜਾਂਦੇ, ਵਿਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਘੋੜੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿਚ ਚਰਦੀਆਂ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬਾਪੂ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਰਕ ਯਾਰ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਨਾਲ ਈ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਵਿਰਕਾਂ ਨਾਲ ਘਰ ਦੀ ਕਢੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਮਾਂ ਆਏ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਫੇਰ ਲੜਦੀ। ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਡੁਲ੍ਹੇ ਡੇਰੇ ਸਨ। ਉਥੇ ਈ ਉਹ ਘੋੜੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹਦੇ, ਮੱਝਾਂ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਈ ਮੱਝਾਂ ਚੋ ਕੇ ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਬਲ੍ਹਣੀਆਂ ਸਿਰਾਂ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ। ਵਿਰਕ, ਵੜੈਚ, ਚੀਮੇ, ਚੱਠੇ ਜੋ ਵਿਰਕ ਟੱਪਾ ਕਰ ਕੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਮੱਝਾਂ ਚੁੰਘ ਚੁੰਘ ਚੋਰੀਆਂ ਕਰਦੇ, ਘੋੜੀਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਚੜ੍ਹ ਦੂਰ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੀ ਕੱਛੋਂ ਪਾਰ ਤਾਈਂ ਹੱਥ ਮਾਰ ਆਉਂਦੇ। ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਤੇ ਡੀ. ਸੀ. ਰਹੇ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਾਡੇ ਲਾਗੇ ਈ ਪੈਂਦੇ ਸਨ।
----
ਜਦੋਂ ਬਾਪੂ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਪਸੂ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਜੇਰੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਤੇ ਮੈਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਡਰਦਾ ਵੀ। ਸਾਡੇ ਮੁਰੱਬੇ ਨਾਲ ਲਗਦੀ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਬੇਰੀ ਨੂੰ ਬੇਬਹਾ ਬੇਰ ਲੱਗਦੇ। ਬਾਪੂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਮਾਲ ਚਾਰਦੇ ਉਸ ਬੇਰੀ ਦੇ ਬੇਰ ਖੁਆ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਪਰ ਮੇਰਾ ਡਰਦੇ ਦਾ ਕਦੀ ਇਕੱਲੇ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਓਸ ਬੇਰੀ ਦੇ ਮਿਠੇ ਬੇਰ ਤੋੜ ਲਿਆਵਾਂ। ਜਦ ਕਦੀ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਮਾਲ ਚਾਰਨ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਮਜਾਲ ਜੇ ਕਿਸੇ ਪਸ਼ੂ ਨੂੰ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਵੀ ਟੱਪਣ ਦੇਂਦਾ। ਸਾਡੀ ਇਕ ਗਾਂ ਬੜੀ ਅੱਖੜ ਤੇ ਮੂੰਹ ਜ਼ੋਰ ਸੀ, ਉਹਨੂੰ ਮੈਂ ਮਹਿਰੂ ਨਾਲ ਜੁੱਟ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਇੰਜ ਉਹ ਵੀ ਆਕੀ ਹੋ ਕੇ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾ ਸਕਦੀ।
----
ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਬਣੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਲਗਦੀ। ਮੈਂ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਮੱਸਿਆ ਤੇ ਜਾਂਦਾ। ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਤਲਾਅ ਵਿਚ ਨਹਾਉਂਦਾ। ਬਾਪੂ ਤਲੀ ਹੋਈ ਮੱਛੀ ਦੇ ਪਕੌੜੇ ਖਵਾਉਂਦਾ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਰ ਮਛੀ ਦੇ ਪਕੌੜੇ ਖਾਧੇ ਹੋਣਗੇ ਪਰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਖਾਧੇ ਉਹਨਾਂ ਪਕੌੜਿਆਂ ਦਾ ਸਵਾਦ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁਲਿਆ। ਬਾਪੂ ਭਕਾਨਾ ਲੈ ਕੇ ਦੇਂਦਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਲਾਉਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਗ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਬੁੱਢੀ ਮਾਈ ਦਾ ਝਾਟਾ ਵੀ ਖਾਣ ਲਈ ਲੈਂਦਾ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਠੰਢੇ ਰਸਗੁੱਲੇ ਵੀ ਖਾਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ। ਪੇਂਡੂਆਂ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇ ਅਨਮੋਲ ਸੁਗਾਤਾਂ ਸਨ। ਬਾਪੂ ਕਈ ਵਾਰ ਸਰਕਸ ਦਾ ਖੇਲ ਵੀ ਵਿਖਾਉਂਦਾ। ਸਾਰਾ ਵਿਰਕ ਟੱਪਾ ਮੱਸਿਆ ਤੇ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ। ਵਿਰਕ ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਬਾਲਟੀਆਂ ਤੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਰਸਦ ਲੈ ਕੇ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਦੇ। ਵਿਰਕਾਂ ਦਾ ਲੰਗਰ ਬੜਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨਹਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜਦੀਆਂ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਹੁੰਦਾ, ਉਥੇ ਈ ਉਹ ਤਾਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਗੱਡੀ ਖਲ੍ਹਾਰ ਲੈਂਦਾ। ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਵਿਰਕ ਨੇ ਟਿਕਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਈ। ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਟੀ ਟੀ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫੜਿਆ। ਵਿਰਕ ਬਿਗਾਨੀਆਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਨੂੰ ਭਰੇ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਤੇ ਭਰੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਚੂੰਢੀਆਂ ਵੱਢਦੇ ਤੇ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੇ। ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਹੈਂਕੜ ਅੱਗੇ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਕੰਬਦਾ ਸੀ।
----
ਮੇਰੇ ਦਸਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਹੈਂਕੜ ਦਾ ਚੰਗਾ ਦਬ-ਦਬਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਕੋਈ ਵਿਰਕ ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਆਉਂਦਾ। ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਪੱਗ ਸਿਰ ਤੇ ਵਲੀ ਹੁੰਦੀ। ਤੇੜ ਲੱਕ ਦੀ, ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਬੰਦ ਗਲੇ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਪਾਇਆ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਅੱਡੀ ਲਾਈਂ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਥਾਣੀਂ ਭਜਾਈ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਐਤਲ ਔਤਲ ਦੀ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਹੁੰਦੀ, ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਥੱਲੇ ਆਵੇ ਪਿਆ।
ਨਾਲ ਦਿਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਚੋਂ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਘੋੜੀਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਘੋੜੀਆਂ ਚਰਣ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਛੱਡ ਦੇਂਦੇ। ਹੈੱਡ ਮਾਸਟਰ ਕਈ ਵਾਰ ਊਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ। ਉਹ ਪੜ੍ਹਨੋਂ ਹਟ ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਆਪਣੀ ਆਦਤੋਂ ਨਾ ਭੌਂਦੇ।
----
ਮੈਂ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰਕ ਸਮਝਦਾ, ਜਾਣੀ ਦੀ ਵਿਰਕ ਬੰਦੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਸਨ। ਇਕ ਚੌੜੇ ਚਕਲੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲਾ ਬੁੱਢਾ ਵਿਰਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਡੋਰਾ ਡੋਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸਾਨ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਤੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਆਉਂਦਾ। ਇਕ ਹੱਥ ਕੰਨ ਤੇ ਰੱਖ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਖੂੰਡਾ ਫੜੀ ਉਹ ਸਟੇਜ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਾਉਂਦਾ,
“ਮੁੜ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ‘ਚ ਲਿਆ ਦਿਆਂਗੇ,ਤੇ ਘਰ ਘਰ ‘ਚ ਮੁੜ ‘ਚ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਲਾਟੂ ਜਗਾ ਦਿਆਂਗੇ।”
----
ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਜਲਸੇ ਜਲੂਸ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਜਵਾਨੀ ਚੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਬਾਪੂ ਨੇ ਅਕਤੂਬਰ 1922 ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲੱਗੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਾਗ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਅਟਕ ਕੈਦ ਕੱਟੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਵਿਚ ਢਾਬਾਂ ਸਿੰਘ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਰਾਇਟ ਕੇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਾਏ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਫਾਂਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਜੁਰਮਾਨਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਜਥੇਦਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲੈਣ ਦੇ ਜਲਸੇ ਜਲੂਸਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
----
ਵੱਡੀ ਮਾਂ ਚੋਂ ਮੇਰੀ ਇਕੋ ਇਕ ਭੈਣ ਬੀਬੀ ਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚੋਂ ਚਾਰ ਜਮਾਤਾਂ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਹ ਵਿਆਹੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਫੁਲਕਾਰੀਆਂ ਕੱਢਣੀਆਂ, ਕਸੀਦਾ ਕਢਣਾ, ਸਰ੍ਹਾਣਿਆਂ ਤੇ ਤੋਤੇ ਤੇ ਮੋਰ ਬਨਾਉਣੇ ਤੇ ਦਰੀਆਂ ਬੁਣਨੀਆਂ ਸਿੱਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਲਕਪੁਰ ਵਾਲੀ ਮੇਰੀ ਭੂਆ ਆਤੋ ਦਾ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਸੀ। ਮਲਕ ਪੁਰ ਜ਼ਿਲਾ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਅਤੇ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੀ ਹੱਦ ਉਤੇ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਹਕੋਟ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਂਗਲਾ ਹਿੱਲ ਜਿਥੇ ਸਿਕੰਦਰ ਤੇ ਪੋਰਸ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਵੀ ਮਲਕ ਪੁਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਭੂਆ ਨੇ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪਿੰਡ ਨਜ਼ਾਮਪੁਰ ਦੇ ਹਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੇਰੀ ਮਤਰਈ ਮਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬੜਾ ਕਲੇਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਵਡੀ ਮਾਂ ਤੇ ਭੈਣ ਬੀਬੀ ਜੀਤ ਕੌਰ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਲੇਸ਼ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਲਾਗੇ ਪੈਂਦੀ ਹਵੇਲੀ ਤੇ ਧੁੱਪਸੜੀ ਪਿੰਡ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਛੋਟਾ ਟੋਟਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤਾ ਸੀ। ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਗਿਆ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਓਧਰੋਂ ਈ ਰੋਟੀ ਖਾ ਆਉਂਦਾ ਤੇ 1945 ਵਿਚ ਜਨਮੀ ਮੇਰੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਖਿਡਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਵਡੀ ਮਾਂ ਤੇ ਬੀਬੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਆਪ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਗੁੱਲੀ ਡੰਡਾ ਜਾਂ ਖਿੱਦੋ ਖੂੰਡੀ ਖੇਡਣ ਭੱਜ ਜਾਂਦਾ।
----
1945 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਪੰਜਵੀਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਾਂ, ਬੜਾ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਬੀਬੀ ਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਨਿਜ਼ਾਮਪੁਰੇ ਤੋਂ ਜੰਞ, ਟਾਂਗਿਆਂ, ਗੱਡਿਆਂ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਆਈ। ਓਦੋਂ ਜੰਞ ਨੂੰ ਰਾਤ ਰੱਖਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ। ਜੰਞ ਦਾ ਉਤਾਰਾ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਿਚ ਸੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚੋਂ ਮੰਜੇ ਤੇ ਬਿਸਤਰੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮੰਜਿਆਂ ਤੇ ਬਿਸਤਿਰਆਂ ਤੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਵਿਆਹ ਪਿਛੋਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਪਸ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਡੰਗਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਵੀ ਇਕਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਦਗੀ ਨਾਲ ਹੋਏ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਚੁਫੇਰੇ ਚਰਚਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਦਾਜ ਲੈਣਾ ਦੇਣਾ ਪੰਚਾਇਤ ਵੱਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਮੁਕਲਾਵਾ ਤੋਰਨ ਵੇਲੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਨੈਣ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਭੈਣ ਦੇ ਸਹੁਰੀਂ ਤੋਰਿਆ ਗਿਆ। ਭੈਣ ਨਾਲ ਭਰਾ ਦਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦਾ ਜਾਣਾ ਉਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰੇ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗ ਸੀ। ਪਿਛੋਂ ਭਾਈਏ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਮੇਰਾ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਰਿਹਾ। ਭਾਈਏ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਲਾਗੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਨਵੇਂ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਕੁਟੀਆ ਬਾਵਾ ਚੇਤਨ ਦਾਸ ਜਿਥੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦਾ ਹੈਡਮਾਸਟਰ ਵਧਾਵਾ ਸਿੰਘ ਜਾ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖ ਕੇ ਓਥੇ ਦਾਖਲ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਇਆ ਪਰ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ ਨਾ ਮੰਨੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਓਥੇ ਜਾ ਕੇ ਬਹੁਤਾ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਪਰ ਅਨੋਖੀ ਗੱਲ ਜੋ ਵਾਪਰੀ, ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਭਾਈਏ ਨੇ ਮੰਡੀ ਢਾਬਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਪੈਂਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤਦਾਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੰਗਣੀ ਕਰਵਾ ਦਿਤੀ। ਓਸ ਕੁੜੀ ਦਾ ਭਰਾ ਅਰਜਨ ਪੰਜਵੀਂ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ ਦੂਰੋਂ ਪੈਦਲ ਪੜ੍ਹਨ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਏਨਾ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਗੋਰਾ ਚਿੱਟਾ ਤੇ ਸੋਹਣਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਹਾਣ ਦਾ ਸੀ। ਦੂਰੋਂ ਪੜ੍ਹਨ ਆਏ ਕਈ ਮੁੰਡੇ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਬਸਤੇ ਸਾਡੀ ਘਰ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਰੱਖ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਓਥੋਂ ਲੈ ਲੈਂਦੇ। ਜਦ ਓਸ ਦੀ ਭੈਣ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸਵਰਨੀ ਸੀ, ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੰਗਣੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਓਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਓਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਪਣਾ ਬਸਤਾ ਰੱਖਣਾ ਛਡੱ ਦਿਤਾ। ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਕਹਿੰਦੀ ਕਿ ਤੇਰੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਵਹੁਟੀ ਮੇਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੋਹਣੀ ਹੈ ਤੇ ਵੱਡੀ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨੇ ਬੜੀ ਜਵਾਨ ਨਿਕਲਣਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗਣੀ ਦੀ ਕੋਈ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਏਨੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਮੇਰੀ ਮੰਗਣੀ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ ਸੀ।
----
ਘਰ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਚਰਖਾ ਕਤਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀ। ਜਦੋਂ ਗਲੋਲਣਆਣੀਆਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਮੰਗਣ ਆਉਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੈਠਕ ਅਗੇ ਬਣੇ ਥੜ੍ਹੇ ਜਾਂ ਘਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਘੋੜੀਆਂ ਸੁਣਦੀ। ਦਾਣਿਆਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਝੋਲੀਆਂ ਭਰ ਦੇਂਦੀ। ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗੇ ਅੰਬ ਜਦੋਂ ਆਚਾਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸੱਤਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਕਾਮੇ ਨਾਮ੍ਹੇ ਚੂੜ੍ਹੇ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਅੰਬਾਂ ਦੀ ਬੋਰੀ ਰਖਵਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਕੁੜਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਘਲਵਾ ਦੇਂਦੀ। (ਸ਼ਬਦ ਚੂੜ੍ਹਾ ਓਦੋਂ ਆਮ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਹੁਣ ਮਨਾਹੀ ਹੈ) ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਧੁੱਪਸੜੀ ਜੋ ਸਾਡੇ ਮੁਰਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਵਿਚ ਬਣ ਰਹੇ ਸਾਡੇ ਨਵੇਂ ਮਕਾਨ ਵੇਖਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਸਵਰਨੀ ਤੇ ਉਹਦਾ ਭਰਾ, ਮੈਨੂੰ ਅਚਾਣਕ ਟੱਕਰ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਬਾਂਹੋ ਖਿੱਚਿਆ ਤੇ ਭਜਾ ਕੇ ਲਾਗੇ ਇਕ ਘਰ ਵਿਚ ਵੜ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਏਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਵਰਨੀ ਜੋ ਓਦੋਂ ਮਸਾਂ ਅਠਾਂ ਨੌਵਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਵਾਕਿਆ ਈ ਭੈਣ ਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਵਲੈਤੀ ਗੁੱਡੀਆਂ ਵਰਗੀ ਸੁਹਣੀ ਸੀ। ਸਵਰਨੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਤੇ ਆਖਰੀ ਮੌਕਾ ਸੀ।
----
1985 ਵਿਚ ਮੈਂ ਸਵਰਨੀ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਸੀ “ਚਿਕੜ” ਜੋ ਕਈ ਵਾਰ ਛਪੀ ਤੇ ਬਹੁ ਚਰਚਿਤ ਹੋਈ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਓਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਆਖਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਉਹਦੇ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਅਚਾਣਕ ਰਾਹ ਜਾਂਦਿਆਂ ਈ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਮਾਣਨ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਅਜੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਗੀ। ਹਾਂ ਕਾਲੇ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਤਮੀਜ਼ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ। ਮਾਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਚਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਜਲਦੀ ਜਵਾਨ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ਤੇ ਉਹ ਸਵਰਨੀ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਘਰ ਲੈ ਆਵੇ ਤੇ ਉਹਦਾ ਵਿਹੜਾ ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ ਲਗੇ ਪਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਮਸਾਂ ਦਸਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਬੱਚਾ ਈ ਸਾਂ।
****************
ਚਲਦਾ-(ਅਗਲੀ ਵਾਰ-ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ)
No comments:
Post a Comment