ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੀ 22ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਤੇਲੇਖ
ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।
ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦ ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਸੁਖਪਾਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਸਰਤ, ਸ. ਸ. ਮੀਸ਼ਾ, ਅਜਾਇਬ ਕਮਲ, ਜਗਤਾਰ ਪਪੀਹਾ, ਮਹਿਰਮ ਯਾਰ, ਪ੍ਰੇਮ ਪਰਕਾਸ਼ ਖਮਨਵੀ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਦੀ, ਹਰਸਰਨ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਚਰਚਾ ਸੀ। ਵਿਰਕ ਚੰਗੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਂਦਾ। 1958 ਵਿਚ ਹਸਰਤ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਦੀ ਅਕਲ ਤੇ ਦੰਗ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।
ਜਲੰਧਰੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਵਿਰਕ ਦਿੱਲੀ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਦਿੱਲੀ ਮਿਲਣ ਗਿਆਂ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਰਕ ਹੱਸ ਕੇ ਕਹਿਣਾ ਲੱਗਾ, “ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਈ ਕਿਤਾਬ ਛਪੇਗੀ ਜਦੋਂ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਣਗੇ.” ਪਿਛੋਂ ਵਿਰਕ ਦੀ ਇਹ ਰੀਝ ਵੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਰਹਿ ਕੇ ਉਹਨੇ ‘ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕੁੜੀ’ ‘ਰਸਭਰੀਆਂ’ ਤੇ ‘ਘੁੰਡ’ ਆਦਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖ ਕੇ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹਨੇ ਲਿਖਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਪਿੜ ਖ਼ਾਲੀ ਪਿਆ ਜੇ, ਸਾਂਭ ਲਓ। ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਵਿਰਕ ਚੰਡੀਗੜ ਫੈਮਿਲੀ ਪਲੈਨਿੰਗ ਵਿਚ ਆ ਲੱਗਾ। ਉਹਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਔਖੇ ਹੋ ਕੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਅਫ਼ਸਰੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਚੰਗੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵੀ ਲਈ ਹੈ।
----
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ, ਵਿਰਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਜੁਆਇੰਟ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸੂਚਨਾ ਬਣ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਚੰਮ ਸਮਝ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਗਏ ਤੇ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹਦੀ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਫਾਈਲਾਂ ਹੀ ਫਾਈਲਾਂ ਸਨ। ਉਹ ਬੜਾ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਆਇਆ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਥੇ ਫਸ ਗਿਆ, ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੰਮ ਹੀ ਕੰਮ। ਅਹਿ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਕੀੜੇ ਮਾਰ ਦੁਆਈਆਂ ਬਾਰੇ ਡੇਲੀ ਰਿਪੋਰਟ, ਅਹਿ ਨਵੇਂ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਖੋਜ ਬਾਰੇ ਸੱਜਰਾ ਗਿਆਨ---ਤੇ ਅਹਿ----
ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਦਿਨ ਚੇਤੇ ਆਏ ਜਦੋਂ ਵਿਰਕ ਅੰਦਰ ਜਵਾਨੀ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਲਤੀਫ਼ਿਆਂ ਤੇ ਹਾਸਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਆਏ ਮਹਿਮਾਨ ਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕੇ ਹਸਾ ਛੱਡਣਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਅਸਲੋਂ ਸੌਖਾ ਸੀ। ਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਰੂਸੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਛਪ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਲੇਖਕ ਸਦਾ ਹੀ ਚੰਗੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦਾ ਰਹੇ। ਹਰ ਭਲਵਾਨ ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਿਨ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
----
ਛਪਿੰਜਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਪੰਜ ਫੁੱਟ ਸੱਤ ਅੱਠ ਇੰਚ ਲੰਮਾ ਪਤਲਾ ਵਿਰਕ ਛੀਟਕਾ ਜਿਹਾ, ਨੱਸਦਾ, ਭੱਜਦਾ, ਟੱਪਦਾ, ਸ਼ਟੱਲੀ ਹੀ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ।। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਯਕੀਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਉਹਦਾ ਸੱਚ ਝੂਠ ਤੇ ਝੂਠ ਸੱਚ ਜਾਪਦਾ।
ਜਦ ਉਹਦੀ ਕਿਤਾਬ ਐਮ. ਏ. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਵਕੀਲ ਭਰਾ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, "ਪੈਸੇ ਕਿੰਨੇ ਮਿਲਣਗੇ?"
............
ਤਾਂ ਵਿਰਕ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ "ਜੇ ਮੈਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੂੰ ਪੁੱਛਣਾ ਸੀ, ਮੱਝਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਦਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ?"
.............
ਵਿਰਕ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦੀ ਬੀਵੀ ਜਿਹੀ ਸੋਹਣੀ ਬੀਵੀ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਬੀਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਉਦੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਠੀਕ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਚਾਹ ਪਿਆਉਂਦਿਆਂ ਉਹ ਏਨਾ ਹਸਾਉਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਅੱਥਰੂ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
-----
ਵਿਰਕ ਨਾ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੁਣਦਾ ਹੈ। ਇਸਤਰੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਹਦੇ ਵਧੇਰੇ ਦੋਸਤ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮੀਸ਼ਾ, ਹਸਰਤ, ਡਾ: ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਆਦਿ। ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਹਦੀ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤੱਕ ਦੋਸਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਅਗਲੇ ਦਾ ਨੁਕਸ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਦੱਸ ਕੇ ਵੀ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਗੰਢ ਪੱਕੀ ਰੱਖਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ। ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੇਂਡੂ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਕੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਵਿਰਕ ਏਨਾ ਨੇੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰਾ ਮਿੱਤਰ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਗੂੜ੍ਹੀਆਂ ਮਾਰਦਿਆਂ ਤੱਕਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਦਿਲ ਨੂੰ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹਦੇ ਦਿਲੀ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬੜੀ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਉਧਾਲਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਉਹ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮਸ਼ਵਰਾ ਦੇਵੇਗਾ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਜ਼ਮਾਨਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਕਰਵਾ ਦੇਵੇਗਾ।
-----
ਕਦੇ ਵਿਰਕ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਸੀ, ਜਵਾਨ ਸੀ, ਲਾਰਡ ਹੈਰੀ ਸੀ, ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰ ਈ ਢਾਹ ਕੇ ਕੁੱਟ ਸੁੱਟਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ.… ਕਰੀਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲਾਲ ਲਾਲ ਡੇਲੇ ਤੇ ਪੀਲੂ, ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਕੱਛਾਂ। ਸੌ ਮੰਜੇ ਤੇ ਸੌ ਬਿਸਤਰੇ ਵਾਲਾ ਵਿਰਕ ਦਾ ਭਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਹਿਲੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਕੀਮਤਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ “ਭਲਾ ਵੇਲਾ” ਕਹਿ ਕੇ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਵਿਰਕ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਆਪੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪਛਾਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਆਪਣੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਪਲਦੀਆਂ ਤੇ ਵਧਦੀਆਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਕਦੀ ਨਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਤਰਦਾ ਤੇ ਹੁਣ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਹਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਓਸ ਵੇਲੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪੰਡ ਧਰ ਦਿੱਤੀ ਜਦ ਉਹ ਹੁਣ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਦਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਸਕੱਤਰ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਪ੍ਰੈੱਸ ਬਾਰੇ ਉਹਦਾ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਸੀ। ਏਸ ਲਈ ਉਹਨੇ ਇਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਨਿਭਾਇਆ।
----
ਵਿਰਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਉਪਰੋਕਤ ਰੇਖਾ ਚਿਤਰ ਕਈ ਵਾਰ ਕਈ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪਿਆ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਮਈ 1957 ਵਿਚ, ਆਰਸੀ ਅਕਤੂਬਰ 1977 ਵਿਚ। ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਚਾਰ ਵਿਚ ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਚਿਆਂ ਵਿਚ। ਵੱਡੀ ਬੇਟੀ ਮੰਜੂ ਦੇ ਸਪਾਂਸਰ ਕਰਨ ਤੇ 1985 ਵਿਚ ਵਿਰਕ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਇਮੀਗਰੇਸ਼ਨ ਲੈ ਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਰਾਜੂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਮੁੜ ਗਿਆ।
******
ਯਾਦਾਂ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ
ਪਤਾ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਪਾਸ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਚੱਲਣ, ਫਿਰਨ, ਉੱਠਣ-ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।। ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਇਮੀਗਰਾਂਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਜ ਮੁਫ਼ਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅਗਸਤ 1988 ਵਿਚ ਮਿਸਿਜ਼ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਵਿਰਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਟਰਾਂਟੋ ਲੈ ਆਏ। ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚਲੀਆਂ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਵਿਰਕ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜੂ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇਟਾਲੀਅਨ ਪਤਨੀ ਕੋਲ ਉੱਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੇ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਵਿਲਸਨ ਐਵੇਨਿਊ ਅਤੇ ਡਫਰਿਨ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸੀ, ਜੋ ਟਰਾਂਟੋ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਤਬਾਰ ਨਾ ਆਵੇ ਕਿ ਇਹ ਉਹੀ ਵਿਰਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਿਸਮ, ਸੋਚਣੀ, ਕਹਿਣੀ ਤੇ ਕਰਨੀ ਤੇ ਲਿਖਤ ‘ਤੇ ਗੌਰਵ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੱਗ ਗਾਇਬ ਸੀ ਤੇ ਵਾਲ ਟੈਗੋਰ ਵਾਂਗ ਖੁੱਲ੍ਹੇ, ਦਾੜ੍ਹੀ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ, ਸਾਧਾਰਨ ਕੁੜਤਾ-ਪਜਾਮਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਵਿਚ ਲੋਹੇ ਦਾ ਬੂਟ, ਇਹ ਸਭ ਮੈਂ ਕੀ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉੱਠਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਉੱਠਿਆ ਨਾ ਗਿਆ। ਸੱਜਾ ਹੱਥ, ਸੱਜੀ ਲੱਤ ਸੁੱਕੀ ਹੋਈ, ਮੂੰਹੋਂ ਕੋਈ ਬੋਲ ਬੋਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ। ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਜ਼ਬਾਨ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਨਹੀਂ---ਨਹੀਂ--- ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਬੋਲਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਲਗਾਤਾਰ ਠੀਕ ਹੈ--- ਠੀਕ ਹੈ--- ਹੀ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਨਹੀਂ---ਨਹੀਂ--- ਠੀਕ ਹੈ--- ਠੀਕ ਹੈ--- ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥ ਸਮਝਣੇ ਬੜੇ ਔਖੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਿਸ ਗੱਲ ਨੂੰ “ਨਹੀਂ” ਤੇ ਕਿਸ ਗੱਲ ਨੂੰ “ਠੀਕ” ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ।
-----
ਹਾਂ, ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਜੋਤ ਤੇ ਚਮਕ ਪੂਰੀ ਸੀ। ਮਿਲਣ ਆਏ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਛਾਣਦੇ ਸਨ ਪਰ ਨਾ ਬੋਲ ਕੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲਿਖ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਜ਼ਬਾਨ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸਿਤਮ-ਜ਼ਰੀਫ਼ੀ ਸੀ ਕਿ ਮਾਨਵੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸਿਰਮੌਰ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਕ ਅੰਤਲੇ ਦਿਨੀਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤਰਸਯੋਗ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੁਖਾਇਆ। ਸਰਕਾਰੀ ਉੱਚ ਪਦਵੀਆਂ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਸਕੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਾਰ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਨੂੰ ਨਾ ਵਰਤਦਿਆਂ ਸੈਕਟਰੀਏਟ ਤੋਂ ਪੈਦਲ ਤੁਰ ਕੇ ਘਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਧੂਅ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਤੂੜੀ ਦੀ ਪੰਡ, ਖੱਬਲ, ਦੁੱਧ ਦਾ ਛੱਪੜ, ਗਊ, ਰਸ ਭਰੀਆਂ, ਮੂਹਲੀ ਵਰਗੇ ਡੌਲੇ, ਮੁਰਦੇ ਦੀ ਤਾਕਤ, ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕੁੜੀ, ਮੱਛਰ, ਦੋ ਆਨੇ ਦਾ ਘਾਹ, ਏਕਸ ਕੇ ਹਮ ਬਾਰਿਕ, ਰੱਜ ਨਾ ਕਈ ਜੀਵਿਆ, ਸ਼ੇਰਨੀਆਂ, ਮਾਂ, ਚਾਚਾ ਆਦਿ। ਉਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੱਡੇ ਭਾਗ ਦੀ ਵੱਸੋਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਨੇੜਿਉਂ ਤੱਕਿਆ ਜੀਵਨ ਸੀ। ਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਕਿਰਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ। ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣਾ, ਉਸ ਦੀ ਮਨੋ-ਰੀਝ ਸੀ।
-----
ਪਰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਉਹ ਪਰਦੇਸੀ ਸੀ। ਅਨੇਕਾਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਥੋਂ ਦੀ ਇਕੱਲਤਾ, ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀ ਤੇ ਨਿਰਦਈ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵਿਚ ਬਿਮਾਰ ਬੰਦੇ ਲਈ ਦਿਨ ਕੱਟਣੇ ਕਿੰਨੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਲਜੇ ਦਾ ਰੁੱਗ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕਾਫੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾ ਮਿਲੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਠਹਿਰ ਘੱਟ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਤਾਂ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਕਰ ਕੇ ਮੁੜ ਗਏ। ਦੁਬਾਰਾ ਆਏ ਤਾਂ ਬਿਮਾਰ ਸਨ।। ਨਾ ਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਟੈਕਸ ਕਟਾਇਆ ਸੀ। ਕਈ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਬੜੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਸਨ।
-----
ਇਕ ਦਿਨ ਭਾਬੀ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ। ਬੜੇ ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਰੋ ਤੇ ਉਹ ਫਿੱਸ ਪਏ। ਮੈਂ ਰਿਟਾਇਰਡ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ, ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ, ਐਡੀਟਰ ਪਰਦੇਸੀ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨਾ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ। ਇੱਕੀ ਨਵੰਬਰ, 1987 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਦੇਸੀ ਪੰਜਾਬ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਨਮਾਨ ਸਮਾਰੋਹ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਖ਼ੁਦ ਪੱਗ ਨਹੀਂ ਸਨ ਬੰਨ੍ਹ ਸਕਦੇ, ਬੇਟੇ ਰਾਜੂ ਨੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹੀ। ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਸਭਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ਸੱਤ ਸੌ ਡਾਲਰ ਦੀ ਥੈਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖਦੇ ਪਰ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਬੋਲ ਤਾਂ ਸਕਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ।
-----
ਜਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੈਨੇਡਾ ਆਏ ਸਨ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਬਰਫ਼ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਤਾਪਮਾਨ ਜ਼ੀਰੋ ਤੋਂ ਥੱਲੇ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਗਰਾ ਫਾਲਜ਼ ਵਿਖਾਉਣ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਏਨੀ ਬਰਫ਼ ਪਈ ਵੇਖ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਲੇਖਕ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਏਨੀ ਬਰਫ਼ ਤੇ ਠੰਢ ਵਿਚ ਬੇਸ਼ੱਕ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਬਾਹਰ ਟੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਰਹਿਣ, ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗੱਭਰੂ ਦਾਰੂ ਪੀ ਕੇ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਤੇ ਨੱਚਦੇ। ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਗੋਰੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਵੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਥਾਂ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠੇ ਤੇ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਬੜੇ ਦਲੇਰ ਲੱਗਦੇ ਜਿਹੜੇ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ, ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੇਚ ਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਪੂਰੇ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
-----
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕੈਨੇਡਾ ਫੇਰੀ ਵੇਲੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੰਮ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਕੇਵਲ ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਨਾਵਲ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ, ਪਰ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਖਪੁਰਾ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਚ ਛੱਡੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਫੁਲਰਵਾਂਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਬਾਕੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਿਰਫ਼ ਬਾਹਰ ਦਾ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ, ਅੰਦਰ ਦਾ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਵੱਸਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ। ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫੇਰੀ ਤੋਂ ਪਰਤ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਹਾਣੀ 'ਮੱਖੀ‘ ਤੇ “ਗਊ” ਲਿਖੀ ਸੀ।
-----
ਲੇਖਕਾਂ ‘ਚੋਂ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਤੇ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਸਨ ਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ‘ਚੋਂ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਂਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਹਰ ਪੁਰਾਣੇ ਤੇ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜੋ ਵੀ ਛਪਦਾ ਸੀ, ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਛਪੀ ਹੋਵੇ, ਉਸਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਜੱਟਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਪਸੰਦ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ, ਗੱਲਬਾਤ ਘੱਟ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਦੇ ਅਰਥ ਲਭਣ ਲਈ ਸਮਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸਨ।
-----
23-24 ਦਸੰਬਰ 1987 ਦੀ ਰਾਤ ਸਵੇਰ ਦੇ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਭਾਬੀ ਜੀ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਵਿਰਕ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ। ਰੋਂਦਿਆਂ ਏਨਾ ਹੀ ਕਹਿ ਸਕੇ ਕਿ ਤੇਰੇ ਭਾਅ ਜੀ ਚਲੇ ਗਏ। ਬਲਬੀਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ? ਕਿੱਧਰ ਜਾਵਾਂ? ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਰਾਤੀਂ 11-30 ਵਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਗਏ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਲਾਸ਼ ਘਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਸੰਸਕਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੀਕ ਲਾਸ਼ ਫਿਉਨਰਲ ਹੋਮ ਵਿਚ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
----
ਵੀਜ਼ਾ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਵੱਡਾ ਲੜਕਾ ਸਰਬਜੀਤ ਜਰਮਨ ਤੋਂ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਨਾ ਪੁੱਜ ਸਕਿਆ। ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਕਾਰਨ ਦੂਤਵਾਸ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਬੰਦ ਸਨ। ਵੱਡੀ ਲੜਕੀ ਰੁਬੀਨਾ ਇੰਡੀਆ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਲੀ ਡਾਕਟਰ ਲੜਕੀ ਪੁੱਜੀ। ਛੋਟੇ ਰਾਜੂ ਨੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਰੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ।
-----
ਪਰਦੇਸਾਂ ਵਿਚ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ, ਜਿੱਥੇ ਵਧੇਰੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲੋਕ ਹੀ ਵਸਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੋ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਜੀਵਨ ਤੋਰਨ ਲਈ ਡਾਲਰਾਂ ਦੀ ਅਵੱਸ਼ਕਤਾ ਤੇ ਵਕਤ ਦੀ ਤੰਗੀ ਕਾਰਨ ਅਨਪੜ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਘੱਟ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਸਦਾ ਲਈ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮੋਹ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ, ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
-----
ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੀ ਜੰਮਣ ਭੋਂ ਪਿੰਡ ਫੁਲਰਵਨ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਤੇ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਟਰਾਂਟੋ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਕ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਹੈ, ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਖ਼ਿਲਾਅ ਹੈ। ਸੈਂਕੜੇ ਧਰਤੀਆਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦਾ----
***********
(‘ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ’ ਵਿਚੋਂ)
No comments:
Post a Comment