ਮਰਹੂਮ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ - (1921 - 1987 )*******************
ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੀ 22ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਤੇਲੇਖ
ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਲੇਖਕਾਂ ਚੈਖਵ, ਓ. ਹੈਨਰੀ ਅਤੇ ਸਮਰਸਟ ਮਾਅਮ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੀ 23-24 ਦਸੰਬਰ, 1987 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਟਰਾਂਟੋ ਵਿਚ ਫ਼ਾਨੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਆਖ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਇਮੀਗਰੈਂਟ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਅਤੇ ਬੇਟੇ ਪਾਸ ਵਿਲਸਨ ਹਾਈਟਸ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਟਰਾਂਟੋ ਵਸਦੇ ਲੇਖਕ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ ਜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ 22ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਅਭੁੱਲ ਯਾਦਾਂ ਆਰਸੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ਼ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜੀਆਂ ਹਨ। ਮੋਮੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬੇਹੱਦ ਸ਼ੁਕਰੀਆ।
ਅਦਬ ਸਹਿਤ
ਤਨਦੀਪ 'ਤਮੰਨਾ'
**********
ਮਾਂ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਏਸ ਗੱਲੋਂ ਲੜ ਪੈਂਦੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਮੁਰੱਬਾ ਪਿੰਡੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸੀ ਤੇ ੳਹਨੂੰ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੱਸੀ ਦਾ ਕਮੰਡਲ ਫੜ ਤੇ ਪੋਣੇ ਵਿਚ ਵਲ੍ਹੇਟੀਆਂ ਤੰਦੂਰੇ ਪਕਾਈਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਦਾ ਥੱਬਾ ਤੇ ਦਾਲ ਸਬਜ਼ੀ ਦੇ ਕੁੱਜੇ, ਸਿਰ ਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਜਾਂਦੀ ਨੂੰ ਆਖਰਾਂ ਦੀ ਧੁੱਪ ਚੜ੍ਹ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚੋਂ ਸੇਕ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਪਹਿਰ ਰਾਤ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹਾਲੀਂ ਗਏ ਆਥੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਂਦਰਾਂ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਲੂਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਬਲਦ ਖਲ੍ਹਾਰ, ਖਾਲ਼ ਦੀ ਵੱਟ ਤੇ ਚੜ੍ਹ, ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਪਿੰਡ ਵੱਲੋਂ ਆਉਂਦੀ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਵਿੰਹਦਾ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਮੁਰੱਬਿਉਂ ਈ ਕਿਧਰੇ ਨੱਸ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਬਾਪੂ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਕਾਮਾ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਵਹੀ ਤੇ ਲਿਖੇ ਲਏ ਦਿੱਤੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਦਾ ਯੱਬ ਪਾਈ ਰੱਖਦਾ। ਇਕ ਨਾਮ੍ਹਾ ਆਥੜੀ ਹੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭਜਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹਦੀ ਰੋਟੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਰੋਟੀ ਉਹਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਸਾਡਾ ਗੋਹਾ ਕੂੜਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਮੁਰੱਬਾ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕੋਈ ਦਿਨ ਖ਼ਾਲੀ ਨਾ ਜਾਂਦਾ ਜਿਸ ਦਿਨ ਕੋਈ ਮੁਰੱਬਿਉਂ ਪੱਠੇ ਨਾ ਵੱਢ ਖੜਦਾ, ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਨਾ ਭੰਨ ਲਿਜਾਂਦਾ ਜਾਂ ਗੰਨੇ ਨਾ ਪੁਟੇ ਜਾਂਦੇ। ਕਈ ਵਾਰ ਖਲਵਾੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਵੀ ਚੁੱਕੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਰੂੜੀ ਵਿਚ ਦੱਬੇ ਮੱਟ ਖਿਸਕਾ ਲਏ ਜਾਂਦੇ। ਖੁਰਲੀਆਂ ਤੋਂ ਡੰਗਰ ਵੱਛਾ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੂਰ ਮੁਰੱਬਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਲੜਦੀ ਤੇ ਫਿਰ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੀ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਮੁਰੱਬੇ ਸਾਡੇ ਮੁਰੱਬਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਸਨ ਤੇ ਵਿਰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਵਿਰਕ ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰੇ, ਸ਼ਰਾਬ ਨਾ ਪੀਵੇ, ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਮਾਲਕ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਪੱਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੱਝ ਸਕਦੀ, ਉਹਦਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੀ ਤੇ ਮੈਂ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰਾਖ਼ਸ਼ ਸਮਝਦਾ। ਆਖ਼ਰ ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਦਸਾਂ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਨਿਆਣਾ ਈ ਸਾਂ। ਬਾਪੂ ਬੜੇ ਠਰ੍ਹੰਮੇ ਨਾਲ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ:
............
"ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਲਤਰ-ਲਤਰ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਆ, ਦੂਰ ਮੁਰੱਬਾ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਆ…? ਵੱਡੇ ਵਡੇਰਿਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਬਾਰ ਆਬਾਦ ਹੋਈ ਤਾਂ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਮੁਰੱਬਾ ਦੂਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਬਈ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਮੁਰੱਬੇ ਤੀਕ ਜਾਂਦਾ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਚਰ ਚਰ ਕੇ ਰੱਜ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗਾ।" ਬਾਪੂ ਦੇ ਏਸ ਅਰਥਚਾਰੇ ਦਾ ਮਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਉਹ ਫੇਰ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ। ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵੱਟ ਸਾਂਝੀ ਸੀ। ਵਿਰਕ ਸਾਡੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਭੰਨਦੇ, ਗੰਨੇ ਚੂਪਦੇ, ਰੂੜੀ ਵਿਚ ਦੱਬੇ ਮੱਟ ਕੱਢ ਲਿਜਾਂਦੇ, ਵਿਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਘੋੜੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿਚ ਚਰਦੀਆਂ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬਾਪੂ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਰਕ ਯਾਰ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਨਾਲ ਈ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਵਿਰਕਾਂ ਨਾਲ ਘਰ ਦੀ ਕੱਢੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਮਾਂ ਆਏ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਫੇਰ ਲੜਦੀ। ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਡੇਰੇ ਸਨ। ਉਥੇ ਈ ਉਹ ਘੋੜੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹਦੇ, ਮੱਝਾਂ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਈ ਮੱਝਾਂ ਚੋ ਕੇ ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਬਲ੍ਹਣੀਆਂ ਸਿਰਾਂ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ। ਵਿਰਕ, ਵੜੈਚ, ਚੀਮੇ, ਚਠੇ ਜੋ ਵਿਰਕ ਟੱਪਾ ਕਰ ਕੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਮੱਝਾਂ ਚੁੰਘ-ਚੁੰਘ ਚੋਰੀਆਂ ਕਰਦੇ, ਘੋੜੀਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਦੂਰ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੀ ਕੱਛੋਂ ਪਾਰ ਤਾਈਂ ਹੱਥ ਮਾਰ ਆਉਂਦੇ। ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦਾ ਪਿੰਡ ਫੁਲਰਵਨ ਤੇ ਡੀ. ਸੀ. ਰਹੇ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦਾ ਪਿੰਡ ਸਾਡੇ ਲਾਗੇ ਈ ਪੈਂਦੇ ਸਨ।
-----
ਜਦੋਂ ਬਾਪੂ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੂ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਜੇਰੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਤੇ ਮੈਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਡਰਦਾ ਵੀ। ਸਾਡੇ ਮੁਰੱਬੇ ਨਾਲ ਲਗਦੀ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਬੇਰੀ ਨੂੰ ਬੇਬਹਾ ਬੇਰ ਲੱਗਦੇ। ਬਾਪੂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਮਾਲ ਚਾਰਦੇ ਉਸ ਬੇਰੀ ਦੇ ਬੇਰ ਖੁਆ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦਾਪਰ ਮੇਰਾ ਡਰਦੇ ਦਾ ਕਦੀ ਇਕੱਲੇ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਓਸ ਬੇਰੀ ਦੇ ਮਿਠੇ ਬੇਰ ਤੋੜ ਲਿਆਵਾਂ। ਜਦ ਕਦੀ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਮਾਲ ਚਾਰਨ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਮਜ਼ਾਲ ਜੇ ਕਿਸੇ ਪਸ਼ੂ ਨੂੰ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਵੀ ਟੱਪਣ ਦੇਂਦਾ। ਸਾਡੀ ਇਕ ਗਾਂ ਬੜੀ ਅੱਖੜ ਤੇ ਮੂੰਹ ਜ਼ੋਰ ਸੀ, ਉਹਨੂੰ ਮੈਂ ਮਹਿਰੂ ਨਾਲ ਜੁੱਟ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਇੰਜ ਉਹ ਵੀ ਆਕੀ ਹੋ ਕੇ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾ ਸਕਦੀ।
-----
ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਬਣੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਲਗਦੀ। ਮੈਂ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਮੱਸਿਆ ਤੇ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਰਾ ਵਿਰਕ ਟੱਪਾ ਮਸਿਆ ਤੇ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ। ਵਿਰਕ ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਬਾਲਟੀਆਂ ਤੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਰਸਦ ਲੈ ਕੇ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਦੇ। ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਿਚ ਵਿਰਕਾਂ ਦਾ ਲੰਗਰ ਬੜਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨਹਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜਦੀਆਂ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਹੁੰਦਾ, ਉਥੇ ਈ ਉਹ ਤਾਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਗੱਡੀ ਖਲ੍ਹਾਰ ਲੈਂਦਾ। ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਵਿਰਕ ਨੇ ਟਿਕਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਈ। ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਟੀ ਟੀ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫੜਿਆ। ਵਿਰਕ ਬਿਗਾਨੀਆਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਨੂੰ ਭਰੇ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਤੇ ਭਰੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਚੂੰਢੀਆਂ ਵੱਢਦੇ ਤੇ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੇ। ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਹੈਂਕੜ ਅੱਗੇ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ ਤੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਕੰਬਦਾ ਸੀ।
ਮੇਰੇ ਦਸਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਹੈਂਕੜ ਦਾ ਚੰਗਾ ਦਬ-ਦਬਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਕੋਈ ਵਿਰਕ ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਆਉਂਦਾ। ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਪੱਗ ਸਿਰ ਤੇ ਵਲੀ ਹੁੰਦੀ। ਤੇੜ ਲੱਕ ਦੀ, ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਬੰਦ ਗਲੇ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਪਾਇਆ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਅੱਡੀ ਲਾਈਂ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਥਾਣੀਂ ਭਜਾਈ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਐਤਲ ਔਤਲ ਦੀ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਹੁੰਦੀ, ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਥੱਲੇ ਆਵੇ ਪਿਆ। ਨਾਲ ਦਿਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਚੋਂ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਘੋੜੀਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਘੋੜੀਆਂ ਚਰਣ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਛੱਡ ਦੇਂਦੇ। ਹੈੱਡ ਮਾਸਟਰ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ। ਹੈਡਮਾਸਟਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ “ਲੱਕ ਦੀ” ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਕੂਲ ਪਾਜਾਮੇ ਪਾ ਕੇ ਆਉਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਪੜ੍ਹਨੋਂ ਹਟ ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਆਪਣੀ ਆਦਤੋਂ ਨਾ ਭੌਂਦੇ।
-----
ਮੈਂ ਵਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰਕ ਸਮਝਦਾ, ਜਾਣੀ ਦੀ ਵਿਰਕ ਬੰਦੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਨ। ਇਕ ਚੌੜੇ ਚਕਲੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲਾ ਬੁੱਢਾ ਵਿਰਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਡੋਰਾ ਡੋਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸਾਨ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਤੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਆਉਂਦਾ। ਇਕ ਹੱਥ ਕੰਨ ਤੇ ਰੱਖ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਖੂੰਡਾ ਫੜੀ ਉਹ ਸਟੇਜ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਗਾਉਂਦਾ, “ਮੁੜ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ‘ਚ ਲਿਆ ਦਿਆਂਗੇ ਤੇ ਘਰ ਘਰ ‘ਚ ਮੁੜ ‘ਚ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਲਾਟੂ ਜਗਾ ਦਿਆਂਗੇ।।”
...........
ਇਹ ਮੇਰਾ ਬਚਪਨ ਸੀ ਜੋ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ ਏਧਰ ਆ ਕੇ ਜਦ ਮੈਂ 1951 ਵਿਚ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਆਰ ਐਸ ਡੀ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ,” ਏਥੇ 53 ਮਾਲ ਰੋਡ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਲੇਖਕ ਰਹਿੰਦਾ, ਉਹਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲੀਂ।”
ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤੇ ਰਸਮੀ ਸਾਹਬ ਸਲਾਮ ਪਿਛੋਂ ਮੈਂ ਨਾਂ ਪੁਛਿਆ:
“ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ.”
“ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ” ਮੈਂ ਇੰਜ ਬੋਲ ਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਯਕੀਨ ਨਾ ਹੋਵੇ।
“ਅਮਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਕਹਾਣੀ “ਮਾਂ” ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਬੜੀ ਸੁਆਦੀ ਸੀ।”
“ਆਹੋ ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਸੀ, ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ ਭੇਜਣਾ,” ਵਿਰਕ ਨੇ ਬੜੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ। “ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹੋ?” ਵਿਰਕ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ- ਕੁਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਮਰ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਤੇ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰੀਤੀ ਵਿਚ ਛਪੀਆਂ ਹਨ।”
“ਕਿਹੜਾ ਪਿੰਡ ਜੇ…?”
“ਏਥੋਂ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰੋਂ ਵੀਹ ਕੁ ਮੀਲਾਂ ਤੇ ਪਿੰਡ ਗੁੱਦੜ ਢੰਡੀ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਅਲਾਟ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਬਠਿੰਡੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਹਾਂ।”
“ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਹੜੇ ਜ਼ਿਲੇ ‘ਚੋਂ ਆਏ ਜੇ?”
“ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ”
“ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ” ਵਿਰਕ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚਮਕ ਉੱਠੀਆਂ।
“ਹਾਂ ਨਵਾਂ ਪਿੰਡ, ਚੱਕ ਨੰਬਰ 78, ਜ਼ਿਲਾ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ”
“ਮੈਂ ਵੀ ਉਥੋਂ ਈ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਈ ਸਾਡਾ ਪਿੰਡ ਸੀ ਫੁਲਰਵਨ। ਬਾਲ੍ਹੀ ਕੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਲਾਗੇ.”
ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸਵਾਦ ਲੱਗੀਆਂ।
-----
ਵਿਰਕ ਨਾਲ ਇਹ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਰਕ ਮੇਰੇ ਡਿੱਠੇ ਹੋਏ ਵਿਰਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਖੁੱਭੇ ਹੋਏ ਵਿਰਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਇਹਦੀ ਬੋਲੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਐਮ. ਏ. ਐਲ. ਐਲ. ਬੀ. ਤੀਕ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਰਕ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹਨੇ ਕਿਸੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕਦੀ ਮੱਝਾਂ ਦੇ ਡੋਕੇ ਲਏ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਕਿਸੇ ਘੋੜੀ ਦੀ ਪਿੱਠ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਕੱਛਾਂ ਵਿਚ ਰਾਤਾਂ ਜਾਗ-ਜਾਗ ਕੱਟੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹਨੇ ਚੌੜੇ ਚਕਲੇ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕਦੀ ਪਹਿਲੇ ਤੋੜ ਦੀ ਪੀਤੀ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਾਲ ਚਾਰਦਿਆਂ ਕਦੀ ਇਹਨੇ ਕਰੀਰਾਂ ਦੇ ਲਾਲ ਡੇਲੇ ਤੇ ਵਣਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀਲੂ ਤੋੜ ਤੋੜ ਖਾਧੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹਨੇ ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਪਰਤਦਿਆਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਕਦੇ ਤਾਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਗੱਡੀ ਖਲ੍ਹਾਰੀ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਇਹ ਵਿਰਕ ਤਾਂ ਮਾਲ ਰੋਡ ਦੀ ਕੋਠੀ ਦਾ ਵਿਰਕ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੇ ਕਲਪਿਤ ਵਿਰਕ ਤਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਰਕ ਸਨ ਜੋ ਦਿਨੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨਾਲ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਂਦੇ ਤੇ ਰਾਤੀਂ ਸਾਡੇ ਈ ਟੋਕੇ ਲਾਹ ਖੜਦੇ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਆਪ ਈ ਮੋੜ ਦੇਂਦੇ। ਏਸ ਵਿਰਕ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤਾਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਤੇ ਬੜੀਆਂ ਸੂਖ਼ਮ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਇਹ ਹੋਰ ਸੂਖ਼ਮ ਐਨਕ ਲਗਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਡਿੱਠੇ ਵਿਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤਾਂ ਜੰਗਲੀ ਲੂੰਬੜਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸਨ।
-----
ਹੁਣ ਵਿਰਕ ਦੀ ਕੋਠੀ ਮੇਰਾ ਆਮ ਆਣ ਜਾਣ ਹੋ ਗਿਆ। ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਨਾ ਵੇਖਣਾ, ਲੌਢਾ ਵੇਲਾ ਨਾ ਵੇਖਣਾ, ਦੁਪਹਿਰ ਨਾ ਵੇਖਣੀ, ਰਾਤ ਨਾ ਵੇਖਣੀ, ਜਦੋਂ ਜੀ ਆਉਣਾ, ਵਿਰਕ ਦੀ ਕੋਠੀ। ਜਦੋਂ ਵਿਰਕ ਕੋਲ ਜਾਵੋ, ਚਾਹ ਪੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਰਕ ਨੇ ਮੁੜਨ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ। ਰੋਟੀ ਵੇਲੇ ਨਾਂਹ ਨਾਂਹ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਉਹਨੇ ਖਾਣੇ ਦੀ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਨਾਲ ਬਿਠਾਲ ਈ ਲੈਣਾ। ਸ਼ੇਖ਼ਪੁਰੇ ਵਿਰਕ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸੌ ਮੰਜਾ, ਸੌ ਬਿਸਤਰਾ ਤੇ ਕਈ ਮੱਝਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਧ ਲੱਸੀ ਪੀਣ ਲਈ ਬੱਝੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵਿਰਕ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਵਕੀਲ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਠਹਿਰਦਾ ਉਹ ਵਿਰਕ ਦੇ ਘਰ ਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਰਿਹਾ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੇ ਜੇਰੇ ਦਾ ਸਵਾਲ, ਉਹ ਵੀ ਸੁਣੋ।
ਜਲੰਧਰੋ ਖ਼ਰੀਦੋ-ਫਰੋਖ਼ਤ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਵਿਰਕ ਨਾਲ ਲੜ ਪਿਆ। ਵਿਰਕ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਉਥੇ ਈ ਢਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਕਰਾਰੀਆਂ ਜੜੀਆਂ। ਉਸ ਥੱਲੇ ਪਏ ਨੇ ਲੱਤਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ੋਅ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਭੰਨ ਸੁੱਟੇ। ਸਾਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਥਾਣੇ ਲੈ ਗਏ। ਵਿਰਕ ਥਾਣੇ ਦੀ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ?
.......
ਪੁਲਸ ਇਨਸਪੈਕਟਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਪਬਲਿਕ ਰੀਲੇਸ਼ਨਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੀ ਅਪਰੋਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਤੀਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਤੁਸੀਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਹੋ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ।”
.............
ਵਿਰਕ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਇਨਸਪੈਕਟਰ ਸਾਹਿਬ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਦੋਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡੋ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਵੇਖੋ ਕਿ ਮੈਂ ਪਤਲਾ ਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਭਲਾ ਇਹਨੂੰ ਕੁੱਟ ਸਕਦਾ ਹਾਂ,” ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਵਿਰਕ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਇਨਸਪੈਕਟਰ ਨੂੰ ਵਿਖਾਈਆਂ।
.............
“ਬਾਹਵਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਵਿਰਕ ਸਾਹਿਬ, ਇਹ ਜੇਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਆ।” ਇੰਨਸਪੈਕਟਰ ਨੇ ਬੜੇ ਰੋਅਬ ਨਾਲ ਕਿਹਾ। ਏਨੇ ਨੂੰ ਵਿਰਕ ਦਾ ਕੋਈ ਦੋਸਤ ਉਥੇ ਆ ਗਿਆ ਜੋ ਵਿਰਕ ਨਾਲ ਲਾਅ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਇੰਨਸਪੈਕਟਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ,
“ਤੁਸਾਂ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਫੜਿਆ ਹੈ?”
“ਇਹਨੇ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ।”
“ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਇਕ ਦਾ ਕਸੂਰ ਹੁੰਦਾ ਏ ਜਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ?”
“ਦੋਹਾਂ ਦਾ”
“ਫਿਰ ਕਰ ਦਿਓ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ” ਵਕੀਲ ਨੇ ਘੁੰਡੀ ਕੱਢੀ। ਜਦੋਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸਵਾਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਰਾਜ਼ੀਨਾਵਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ।
-----
ਪਬਲਿਕ ਰੀਲੇਸ਼ਨਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਰਕ ਲੇਅਨਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹਦਾ ਕੰਮ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਲਿਆਉਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਮ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲਾ ਸੀ ਤੇ ਮਜ਼ੇ ਵਾਲਾ ਵੀ। ‘ਮੁਰਦੇ ਦੀ ਤਾਕਤ’, ਓਪਰੀ ਧਰਤੀ‘, ‘ਕੁੜੀ ਦਾ ਦਾਜ‘, ‘ਖੱਬਲ’, ‘ਉਜਾੜ’, ‘ਮੂਹਲੀ ਵਰਗੇ ਡੌਲੇ’ ਆਦਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਰਕ ਦੇ ਏਸ ਨਿੱਜੀ ਤਜਰਬੇ ਵਿਚੋਂ ਈ ਬਾਹਰ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਓਧਰ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਰਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਿਆ ਕਿਉਂ ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਸ਼ੇਖ਼ਪੁਰਾ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਸੀ ਜੋ ਮੈਂ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। “ਮੁਰਦੇ ਦੀ ਤਾਕਤ” ਕਹਾਣੀ ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਈ ਵਾਪਰੀ ਸੀ। ਵਿਰਕ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਨੌਂ ਦਸ ਲੱਖ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਦਾ ਰਾਖਾ ਸੀ। ਕੈਂਪ ਦੇ ਲਾਗਿਉਂ ਗੋਗੀਰਾ ਬਰਾਂਚ ਨਹਿਰ ਵਗਦੀ ਸੀ। ਏਸ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ ਮੁਰਦੇ ਤਰਦੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਵਿਰਕ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਏਥੋਂ ਈ ਆਈ ਸੀ।
----
ਲੇਅਜ਼ਨ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਰਕ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਕਮਿਸ਼ੰਡ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ।। ਇਹ ਗੱਲ ਦੂਜੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਵਿਰਕ ਦਾ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਸੀ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਨੇਮ ਬੱਧ ਨੌਕਰੀ। ਮੁਕੰਮਲ ਡਰੈੱਸ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਫੌਜੀ ਡਿਸਿਪਲਨ ਮੰਨਣਾ। “ਚਾਚਾ’, “ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਵੀ’, “ਤੂੰ ਹੀ ਦੱਸ’, “ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਬੌਲਦ’, “ਬਗ਼ਾਵਤ” ਆਦਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਿਛੇ ਵਿਰਕ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਕੰਧ ਵਾਂਗ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।
-----
ਫ਼ੌਜੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਰਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਚਿਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚੋਂ ਤਾਰੇ ਵਾਂਗ ਟੁੱਟ ਕੇ ਇਕ ਨਵੇਂ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੰਜ ਉਹਦਾ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਤੇ ਨਵਾਂ ਤਜਰਬਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਹਸਦਾ ਬੁੱਤ‘ ‘ਧਰਤੀ ਤੇ ਅਕਾਸ਼‘ ‘ਕੁੱਤਾ ਤੇ ਹੱਡੀ‘ ‘ਸਾਗਰ ਤੇ ਨਿਰਮਲਾ’ ਆਦਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਜਿਹੇ ਤਜਰਬੇ ਦੀ ਦੇਣ ਹਨ। ਜਿੰਨੀਆਂ ਸਫ਼ਲ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਰਕ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਬਾਰੇ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਉਲੀਕਣ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਉੱਤਮ ਹਨ, ‘ਤੂੜੀ ਦੀ ਪੰਡ‘ ‘ਦੁੱਧ ਦਾ ਛੱਪੜ‘ ‘ਓਪਰੀ ਧਰਤੀ‘ ਤੇ ‘ਚਾਚਾ‘ ਇਸ ਦੀ ਸਾਖਸ਼ਾਤ ਮਿਸਾਲ ਹਨ।।
ਪੰਜਾਬ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਜਾਗਰਤੀ ਦਾ ਐਡੀਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਵਿਰਕ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਅੰਬਾਲੇ ਆ ਗਿਆ। ਵਿਰਕ ਦੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ “ਧਰਤੀ ਤੇ ਅਕਾਸ਼” ਏਸੇ ਸਮੇਂ ਗਿਆਨੀ ਦੇ ਕੋਰਸ ਵਿਚ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
-----
ਵਿਰਕ ਜਦੋਂ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰੋਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਖੋਹ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਭੱਜ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਵਿਰਕ ‘ਪਿਕਚਰ ਆਫ ਡੋਰੀਅਨ ਗਰੇ‘ ਦੇ ਹੈਰੀ ਵਾਂਗ ਭਾਵੁਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਲਈ ਬੜੀ ਤਿੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਿਰਫ ਨਤੀਜੇ ਹੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਕੋਈ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਸਮਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਐਮ. ਏ. ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ। ਸ਼ਾਇਦ ਪਿਛੋਂ ਉਹਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਦੂਰ ਦੀ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਉਹ ਬਟਾਲੇ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹਸਰਤ ਅਤੇ ਮੀਸ਼ਾ ਵੀ ਉਹਦੇ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਸਨ।
-----
ਜਾਗਰਤੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਵਿਰਕ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੂਚਨਾ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਇਨਫ਼ਰਮੇਸ਼ਨ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗ ਕੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਜਲੰਧਰ ਰਿਹਾ। ਜਲੰਧਰ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਸਤਰੀ ਮਨੋ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਆਰਥਕ ਔਕੜਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ। ਜਲੰਧਰ ਰਹਿ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੁਗਲੀਆਂ ਸੁਣਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਝੂਠੇ ਨਾਵਾਂ ਹੇਠ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ।
-----
ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ( ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ) ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।
No comments:
Post a Comment