ਰੋਜ਼ੀ ਸਿੰਘ - ਇਲਮ ਤੇ ਅਕਲ - ਲੇਖ

ਇਲਮ ਤੇ ਅਕਲ

ਲੇਖ

ਅਕਲ ਨੂੰ ਉਮਰ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਕਲ ਨੂੰ ਨਾਪਣ ਲਈ ਕੋਈ ਪੈਮਾਨਾ ਬਣਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਏ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਹਯਾਤੀ ਅਕਲ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਸਿਆਣਪ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਿਆਣੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਇੱਕ ਬੁੱਢਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਬੇਅਕਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਬੱਚਾ ਵੀ ਸਿਆਣਾ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ‘ਬੁੱਢਾ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਉਹਨਾ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਅਤੇ ਅਕਲ ਕਾਰਨ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਸਾਲ, ਮਹੀਨੇ, ਦਿਨ, ਰਾਤ ਦਰਅਸਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਵਿਚਲੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਮਿਣਦੇ ਹਨ, ਇਹਨਾ ਦਾ ਅਕਲ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਲਮ ਤੇ ਅਕਲ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਅਧੂਰੇ ਲਗਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਹੀ ਅਕਲ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਇੰਝ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਪੀਰਾਂ ਪੈਗੰਬਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹੜੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ..?? ਅਸਲ ਗੱਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਮੰਦਬੁੱਧੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਹੀ ਮਿਸਾਲ ਲੈ ਲਈਏ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਇਨੀ ਕੁ ਅਕਲ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ੈਆਂ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਪਾ ਹੀ ਲੈਂਦਾ ਏ।

-----

ਅਕਲ ਜਾਂ ਸਿਆਣਪ, ਦਾ ਸਾਰਥਿਕ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਰੋਤ ਤਲਾਸ਼ਦੇ ਹਾਂ। ਗਿਆਨ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਥੋਂ ਉਪਜਦਾ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ਕੀ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਹੀ ਅਕਲਮੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਅਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ......? ਇਹ ਗੱਲ ਤੇ ਪੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਅਕਲ ਜਾਂ ਸੂਝ ਜਾਂ ਸਿਆਣਪ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਜਨਮਦੀ ਹੈ। ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪੱਥਰ ਰਗੜ ਕੇ ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਲਈ ਸੀ, ਜਦ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਉਸ ਵਕਤ ਵਿੱਦਿਆ ਜਾਂ ਇਲਮ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ। ਵਿੱਦਿਅਕ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਅਕਲ ਨੂੰ ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਲੋਕ ਮੂਰਖਤਾ ਭਰੀ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਦੇ ਆਦੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਹਿਮ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨੁਕਸ ਕੱਢਣਾ ਉਹ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਤੇ ਇੰਝ ਵਿਚਰਦੇ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਲ ਵਾਲਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ।

-----

ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਖੋਤਾ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ..? ਕਿਉਂ ਜੋ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਅਕਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਪਰ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਸੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ‘ਬੰਦਾ ਬਣ ਓਏ’ ਜਦ ਕੇ ਬੰਦਾ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ‘ਬੰਦਾ ਬਣ ਬੰਦਾ’ ਇਹ ਇਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਨਸਾਨ ਜਾਂ ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਇੱਕ ਸ਼ੈਅ ਸੋਚ ‘ਅਕਲ’ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਅਕਲ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਬਾਕੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵ ਹਾਂ। ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਆਉਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਵੀ ਮੂਰਖਤਾ ਪੂਰਵਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਮਾਨਸਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪਾਗਲਪਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਨੂੰ ਅਕਲ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾਪਣ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇਪਣ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਦੁਖਦਾਈ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਬੱਚਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਨੌਜਵਾਨ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਬੰਦਾ ਚੰਗਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬਣੇਗਾ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ ਉਹ ਕੋਈ ਅਕਲਮੰਦੀ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਲੜਾਈਆਂ ਪਿਛੋਂ ਹੋਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਮੁੜ ਵਿਸੇਬਾ ਅਕਲਮੰਦੀ ਦਾ ਕਾਰਜ ਸੀ।

----

ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਇਲਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਨਰਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਟੋਰਨ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕੱਲੇ ਇਲਮ ਦਾ ਹੋਣਾ ਫ਼ਲ਼ਦਾਇਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਯੋਗਤਾ ਜਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਜੇਕਰ ਉਤਪਾਦਨਕਾਰੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਯੋਗਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਨਪੜ੍ਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਮਾਜ ਤੇ ਜਿਆਦਾ ਬੋਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਜ਼ਖੀਰਾ ਪੜ੍ਹ ਲੈਣਾ ਕੋਈ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਕੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਿੱਟੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਜਿਹੜੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਰਬਾਹ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਨਾ ਬਣ ਸਕੇ। ਹੁਨਰਮੰਦ ਹੋਣ ਲਈ ਇੱਕ ਦਮ ਲੱਕ ਤੋੜਵੀਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਸਹਿਜ ਅਤੇ ਸੂਹਜ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਸ਼ੈਅ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਣ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਤੋਂ ਦਸ ਸ਼ਬਦ ਰੋਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਕਈਂ ਵਾਰ ਅਭਿਆਸ ਕਰੋ ਇੰਝ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਸੌ ਅਤੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਛੇ ਸੌ ਸ਼ਬਦ ਯਾਦ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਕੇ ਚੰਗੀ ਭਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਸੋਚ ਦੇ ਸੀਮਤ ਅਸੀਮਤ ਜ਼ਖੀਰੇ ਨੂੰ ਦਰੁਸਤ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਸਰੋਤਾ ਬਣਕੇ ਸੁਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬਹੁਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕੰਮ ਦੀ ਅਕਸਰ ਘਾਟ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਅਸਰਦਾਰ ਗੱਲਬਾਤ, ਲਫ਼ਜ਼ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਗੱਲ ਸ਼ਰੂ ਅਤੇ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਲਹਿਜਾ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਨਿਖਾਰ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ। ਕਹਿਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਕੋਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

-----

ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕੇ ਮੂਰਖਾਂ ਸਿਰ ਸਿੰਙ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਜੇਕਰ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਲਾਗੇ-ਛਾਗੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਰਾਂ ਸਿੰਙੇ ਹੋਣੇ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਬਹੁਤੇ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਅਕਲਮੰਦ ਬਣਦੇ ਬਣਦੇ ਮੂਰਖ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਅਕਲ ਝੂਠ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਸੱਚ ਦੇ ਪਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਿਖ ਰਹੀ ਸ਼ੈਅ ਨੂੰ ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਚਾਨਣਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣਾ ਬੇਡਰ, ਬੇਖ਼ੌਫ਼ ਅਤੇ ਸਿਆਣੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ। ਅਕਲਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਹੱਕ ਸੱਚ ਦੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਵੈ-ਮਾਨੀ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਕਾਬੂ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਅਕਲਮੰਦ ਹੈ। ਵਿੱਦਿਆ ਸਾਡਾ ਤੀਜਾ ਨੇਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਅਤ ਹੋਣਾ ਸਾਡਾ ਧਰਮ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਵੀ। ਇਹ ਹੱਕ ਹਰ ਅਮੀਰ ਗ਼ਰੀਬ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਕਸਰ ਕਈ ਲੋਕ ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲੋਕ ਸਿਰਫ਼ ਦੇਖ ਦੇਖ ਕੇ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਜਿਹਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਰਵੀ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਘੁੰਮਣ ਫਿਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਪੱਖੀਆਂ ਵੇਚਦਾ ਹੈ ਜਿਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੈਲਾਨੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਬਚਪਣ ਤੋਂ ਉਥੇ ਪੱਖੀਆਂ ਵੇਚਦੇ ਰਵੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਅਭਿਆਸ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਅੱਜ 6 ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਫਰਾਟੇਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬੋਲ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵੀ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੀ ਅਕਲਮੰਦੀ ਅਤੇ ਕੰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਨ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਹੈ।

-----

ਇਲਮ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸਾਡੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਉਸਾਰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਪਰ ਅਕਲ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਕਈ ਉੱਚ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਲੋਕ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਲਤਾਨ ਹਨ। ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਲੋਰ ਵਿੱਚ ਮੂਰਖਤਾਈਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਪਰ ਦੁਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਬੂਟ ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਬੱਚਾ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪੇਟੀ ਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਨਾਅਰੇ ਲਿਖਾਈ ਫਿਰਦਾ ਏ। ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਆਪਣੇ ਵਸੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲੁਕਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਕਰਕੇ ਦੱਸਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਸਗੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਿਰਜਣਾ ਆਪ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਕਲਮੰਦ ਹੋਣ ਲਈ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲਗਨ, ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਨਾਲ਼ ਟੁਰੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਹੀ ਨਵੇਂ ਰਸਤਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸੰਭਵ ਹੈ।