ਰਾਤ ਜਦੋਂ ਸੱਤਾ ਤੇ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਮੰਜਿਆਂ ’ਤੇ ਲੰਮੇ ਪੈ ਗਏ ਤਾਂ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ,“ਸੱਤਿਆ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹੇ ਜਾਨ ਤੋਂ ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।” ਸੱਤਾ ਕੁਝ ਦੇਰ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ।
“ਬਸ ਕਮ-ਅਕਲੀ ਈ ਆਖ ਲੈ।ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਈ ਰਲ਼ ਜਾਂਦੀਆਂ,ਜਦੋਂ ਬੰਦੇ ਦੀ ਬੁੱਧ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋਣੀ ਹੋਵੇ।”
“ਐਂ ਕਰ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਈ ਦੱਸ।ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਤੁਰ ਗਿਆ ਸੀ ਛਵੀਆਂ ਚੰਡਣ?”
ਸੱਤਾ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਕੰਬ ਗਿਆ। ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਕੋਲ਼ੋਂ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੀ ਆਸ ਉਸਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਉਹ ਕੁਝ ਦੇਰ ਅਤੀਤ ਦੇ ਧੁੰਦਲਕੇ ’ਚੋਂ ਖਿੱਲਰੇ ਹੋਏ ਵੇਰਵੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।ਫਿਰ ਉਹ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਖੰਘ ਕੇ ਬੋਲਿਆ,“ਲੈ ਕੇ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਬਹਾਨੇ ਗਏ ਸੀ।ਗੁਰੂਆਂ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ’ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਤੀਆਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਾ ਕੇ ਜਜਬਾਤੀ ਜਿਹੇ ਕਰ ਲਿਆ।ਬਸ ਮੈਂ ਅੰਨ੍ਹਾਂ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਐਵੇਂ।” ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।.ਫਜ਼ਲਾ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ।
“ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ਤਾਂ ਕੌਮ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਕ ਲੀਰ ਵੀ ਨਾ ਸਰੀ। ਮੇਰੀ ਹੀ ਪੱਗ ਸਿਰ ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਲਪੇਟ ਦਿੱਤੀ।ਲੈਕੇ ਤਾਂ ਘੋੜੀ ’ਤੇ ਗਏ ਸੀ, ਨਕਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆਂ ਤਾਂ ਉਵੇਂ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਪੀੜ ਨਾਲ਼ ਕਰਾਹੁੰਦੇ ਨੂੰ।ਸਾਰੀ ਵਾਟ ਲਹੂ ਨੁੱਚੜਦਾ ਰਿਹਾ,ਮੈਂ ਕਰਾਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ।” ਸੱਤਾ ਦੇਰ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ।
“ਜਦੋਂ ਚਾਚੇ ਨੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਚੋਰੀ-ਚੋਰੀ ਆਣਕੇ ਮੇਰੇ ਮੱਲ੍ਹਮ-ਪੱਟੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਭਾਈ ਘਨ੍ਹਈਆ ਜੀ ਯਾਦ ਆਏ।ਚਾਚਾ ਮੈਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸੱਚਾ ਸਿੰਘ ਲੱਗਿਆ।ਜੇ ਚਾਚੇ ਦੇ ਬਰੋਬਰ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਜਿਹੇ ‘ਸਿੱਖ’ ਤਕੜੀ ’ਚ ਪਾ ਕੇ ਤੋਲੇ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸੱਚੀਂ ਹਲਕੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ।” ਸੱਤੇ ਦੇ ਬੋਲ ਭਾਰੇ ਹੋ ਗਏ।
.ਫਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਅੱਬਾ ਯਾਦ ਆਇਆ ਜੋ ਨੇੜੇ ਹੀ ਕਿਤੇ ਕਿਸੇ ਕਬਰ ’ਚ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ।ਉਹ ਮਾਣ ਨਾਲ਼ ਭਰ ਗਿਆ।ਦੂਜੀ ਸਵੇਰ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਸੱਤੇ ਕੋਲੋਂ ਪੁਛਿਆ,“ਮੀਏਂ ਦਾ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਈ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਨਾ?”
“ਨਹੀਂ।” ਇਸ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਜਵਾਬ ਨੇ ਫ੍ਹਜ਼ਲੇ ਦਾ ਦਿਲ ਕੰਬਾ ਦਿੱਤਾ।
“ਮੀਆਂ ਤੇ ਬੇਗਮ ਤਾਂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।ਨਫੀਸਾ ਹੈਗੀ ਆ।ਚੱਬੇਵਾਲ ਵੱਸਦੀ ਆ ਕਿਸੇ ਜੱਟ ਦੇ।”
ਸੱਤੇ ਨੇ ਤਾਂ ਸਹਿਜ-ਭਾਵ ਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ,ਪਰ.ਫਜ਼ਲੇ ਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਰੁੱਗ ਭਰਿਆ ਗਿਆ।ਉਹ ਉੱਠ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਤੇ ਠੰਢਾ ਹਉਕਾ ਭਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ,“ਸੱਤਿਆ ਮੈਂ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਆਂ ਨਫੀਸਾ ਨੂੰ।”
ਸੱਤੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਕੇ ਕੋਲ਼ ਬਿਠਾ ਲਿਆ।ਅਮੋਲਕ ਚੱਬੇਵਾਲ ਨੇੜਲੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ’ਚ ਸਾਇੰਸ ਮਾਸਟਰ ਸੀ।
“ਕਾਕਾ ਧਿਆਨ ਨਾਲ਼ ਸੁਣ।ਚੱਬੇਆਲ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪਾਸੇ,ਚੌਧਰੀ ਸਰਦਾਰੇ ਦੇ ਘਰ ਕੋਲ਼,ਜਿੱਥੇ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਛੱਤੀਉ ਖੂਹੀ ਆ।ਉਹਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ,ਡੇਕ ਆਲ਼ੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਆ ਤੂੰ।ਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੱਟ ਦਾ ਘਰ ਆ ਉਹ।ਉਹਦੇ ਘਰੋਂ ਆ ਨਫੀਸਾਂ।ਏਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧੀ।ਸੱਚ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਹੋਣਾ ਉਹਨੇ।ਉਹਨੂੰ ਆਖੀਂ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਆਇਆ, ਹਕੀਮਾਂ ਦਾ,ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ,ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ।ਸਾਇਕਲ ਪਿੱਛੇ ਬਿਠਾਲ ਲਿਆਈ,ਜੇ ਮੰਨੇ ਤਾਂ।”
ਸੱਤਾ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਅਤੀਤ ਵਲ ਪਰਤਦਾ ਗਿਆ।
ਖਿੜਕੀ ’ਚੋਂ ਝਾਕਦਾ ਇਕ .ਖੂਬਸੂਰਤ ਚਿਹਰਾ,ਥੱਪੜਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ,ਸੰਤਾਲੀ ਦੀ ਕਤਲੋ-ਗਾਰਤ ਤੇ ਲੰਬੇ ਵਿਛੋੜੇ।
----
ਦੁਪਹਿਰੋਂ ਬਾਅਦ ਦੱਸੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਮੇਲਦਾ ਅਮੋਲਕ ਧਰੇਕ ਵਾਲ਼ੇ ਘਰ ਅੱਗੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।ਧਰੇਕ
ਛਾਵੇਂ ਡੱਠੇ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਬਿਮਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਨਿਢਾਲ ਪਿਆ ਸੀ।ਨੇੜਲੀ ਮੰਜੀ ’ਤੇ ਬੈਠੀ ਔਰਤ ਉਸਨੂੰ ਪੱਖੀ ਝੱਲ ਰਹੀ ਸੀ।
ਦਸਤਕ ਸੁਣਦਿਆ ਉਹ ਉਠ ਪਈ ਤੇ ਦਰਾਂ ਵਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲੀ,“ਕੌਣ ਆ ਵੇ ਭਾਈ?”
ਉੱਚੀ-ਲੰਬੀ,ਤਿੱਖੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼, ਮੋਟੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਗੋਰੇ ਨਿਛੋਹ ਰੰਗ ਤੇ ਗੱਠਵੇਂ ਸਰੀਰ ਵਾਲ਼ੀ ਕੋਈ ਪਚਵੰਜਾ-ਸੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਔਰਤ ਦਰਾਂ ’ਚ ਆਣ ਖੜੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
“ਤੁਹਾਡਾ ਈ ਨਾਂ ਨਫੀਸਾਂ ਆ ਬੀਬੀ ਜੀ?” ਇਸ ਸਵਾਲ ਨੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਕੰਬਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
“ਨਾ ਪੁੱਤਰਾ ਮੈਂ ਤਾਂ ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ ਆਂ।” ਨਫੀਸਾਂ ’ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਚਾਲ਼ੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਈ ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਬੋਲ ਥਿੜਕ ਗਏ।
“ਮੈਂ ਨਾਰੂ ਨੰਗਲੋਂ ਆਇਆ ਸੀ ਸੁਨੇਹਾ ਲੈ ਕੇ।ਘਰ ਤਾਂ ਇਹੀ ਦੱਸਿਆ ਸੀ।ਚੰਗਾ ਜੀ ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ।”
ਅਮੋਲਕ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਔਰਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ’ਚ ਅੱਥਰੂ ਛਲਕ ਆਏ।
“ਆ ਜਾ ਪੁੱਤਰਾ।” ਚੁੰਨੀ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ਼ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝਦਿਆਂ ਉਹ ਬੋਲੀ।
“ਤੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾ।ਮੈਂ ..ਮੈਂ ਉਹੀ ਆਂ ਜਿਹਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ।”
“ਪਾਕਸਤਾਨੋਂ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਚਾਚਾ ਆਇਆ ਹਕੀਮਾਂ ਦਾ।ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ।ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੈਣ ਆਇਆਂ।”
ਔਰਤ ਦਾ ਸਿਰ ਚਕਰਾ ਗਿਆ।ਉਸਨੇ ਡਿਗਣੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਲਈ ਚੁਗਾਠ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਪਲ ਅਹਿੱਲ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹੀ।
“ਆਜਾ ਲੰਘ ਆ ਪੁੱਤਰਾ..!” ਉਹ ਚਾਣਚੱਕ ਬੋਲੀ।ਜਿਉਂ ਕਿਸੇ ਸੁਪਨੇ ’ਚੋਂ ਜਾਗੀ ਹੋਵੇ।
“ਬਾਰ੍ਹ ਕ੍ਹਾਤੋਂ ਖੜਾਂ।ਆ ਜਾ ਬਹਿ ਜਾ ਮੰਜੀ ’ਤੇ।” ..ਤੇ ਥੱਕੇ ਜਿਹੇ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਬਜ਼ੁਰਗ ਵਲ ਤੁਰ ਪਈ।
“ਕੌਣ ਆਂ ਜਿੰਦਰ ਕੁਰੇ।” ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ’ਚ ਗੜ੍ਹਕਾ ਕਾਇਮ ਸੀ।
“ਮੁੰਡਾ ਆਇਆ ਨਾਰੂ ਨੰਗਲੋਂ ਸੁਨੇਹਾ ਲੈ ਕੇ।ਮੇਰਾ ਵੀਰਾ ਆਇਆ ਪਾਕਸਤਾਨੋਂ।” ਉਸਦਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਇਆ।
“ਅੱਛਾ!” ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲਿਆ।
“ਤੇਰਾ ਭਰਾ?ਤੂੰ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਕਦੇ ਭਾਈ।”
“ਪਿੰਡੋਂ ਆਂ।ਮੇਰੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦਾ ਭਰਾ। ਫ਼ ਜ਼ਲਦੀਨ ਹਕੀਮਾਂ ਦਾ।” ਉਸ ਔਰਤ ਵਿਚਲੀ ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ ਤੇ ਨਫੀਸਾਂ ਆਪੋ ਵਿਚ ਉਲਝ ਪਈਆਂ।ਇਕ ਦਾ ਮੋਹ ਜਾਗਿਆ ਤਾਂ ਦੂਸਰੀ ਜਿਉਂ ਸਫਾਈਆਂ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਈ।ਅਮੋਲਕ ਨੂੰ ਮੰਜੀ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਔਰਤ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ।
“ਆਹਾ ਯਾਦ ਆਇਆ! ਕਰਮਦੀਨ ਦਾ ਮੁੰਡਾ।” ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਉਸਦੀ ਬੰਦਾ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਇਹ ਖੁਸ਼ੀ ਉਦਾਸੀ ’ਚ ਬਦਲ ਗਈ।
“ਦੇਵਤਾ ਬੰਦਾ ਸੀ ਕਰਮਦੀਨ।ਉਦ੍ਹੇ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਛਵੀਆਂ ਮੈਂ ਮਾਰੀਆਂ ਸੀ।” ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਉਸਨੇ ਨਜ਼ਰ ਅਮੋਲਕ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤੀ।
“ਦੇਖ ਲੈ ਮੁੰਡਿਆ,ਅੱਜ ਮੰਜੇ ਤੇ ਪਏ ਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਢੇਰੀ ਹੋ ਕੇ।ਕਦੇ ਹਵਾ’ਚ ਉਡਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸੀ।ਤੇਰੇ ਪਿੰਡੋਂ ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਇੱਕੋ ਬਾਂਹ ਨਾਲ਼ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘੋੜੀ ’ਤੇ ਸੁੱਟ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ।ਸੌ ਪਿੰਡ ’ਚ ਇਹਦੇ ਅਰਗੀ ਸੋਹਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੋਈ ਉਦੋਂ।ਸੋਚਿਆ ਤਾਂ ਏਹੋ ਸੀ ਕਿ ਮਜ਼ੇ ਲੁੱਟ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਤੋਰ ਦਿਆਂਗੇ,ਪਰ ਇਹਦੇ ਹੁਸਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੀਲ ਲਿਆ।ਇਹ ਵੀ ਆਖਣ ਲੱਗੀ ਹੱਥੀਂ ਮਾਰਦੇ,ਥਾਂ-ਕੁਥਾਂ ਖੱਜਲ-ਖੁਆਰ ਹੋਣ ਲਈ ਨਾ ਛੱਡੀਂ।”
ਔਰਤ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਬਿੰਦ ਕੁ ਲਈ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ।ਔਰਤ ਅਮੋਲਕ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਦੇ ਕੇ ਮੁੜ ਗਈ।
“ਰੱਜ ਕੇ ਸੇਵਾ ਤੇ ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਆ ਵਿਚਾਰੀ ਨੇ।ਬੜੀ ਨੇਕ ਰੂਹ ਆ ਵਿਚਾਰੀ।”
ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਕੋਈ ਮਸਾਂ-ਮਸਾਂ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਉਣ ਨੂੰ।ਫਿਰ ਉਸਦੀਆਂ ਮਾਣ-ਮੱਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ’ਚ ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਸੋਗ ਆਣ ਰਲਿਆ।
“ਯਾਦ ਰੱਖੀ ਜਵਾਨਾ,ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਕੇ ਕੋਈ ਅਬਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।ਦੇਖ ਲੈ ਘਰ ਦਾ ਨਾਲ਼ੇ ਸਾਡਾ ਹਾਲ।ਲੁੱਟੀਆਂ ਸ਼ੈਆਂ ’ਚੋਂ ਇਕ ਜਿੰਦਰ ਕੋਰ ਨੇ ਹੀ ਵਫ਼ਾ ਕੀਤੀ ਆ ਬੱਸ।ਚੰਗੇ-ਭਲੇ ਸਿਆੜ ਸੀ,ਐਵੇਂ ਭੋਖੜਾ ਪੈ ਗਿਆ।ਸੰਤਾਲੀ ’ਚ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਘਰ ਈ ਭਰ ਲਿਆ ਸੀ।ਚਲੋ ਲੁੱਟੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਝਾਣਾ ਈ ਸੀ,ਨਾਲ਼ ਹੋਰ ਬੜਾ ਕੁਝ ਚਲਾ ਗਿਆ।ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਹ ਵੀ ਤੁਰਦਾ ਬਣਿਆ।ਬੱਚੇ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣਨ ਲਈ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕੰਨ ਤਰਸਦੇ ਰਹੇ।…ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਏ ਨਾ ਪੁੱਤਰਾ,ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ।ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਚਲੋ ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੌ ਪਾਪ ਕੀਤੇ ਹੋਣਗੇ,ਪਰ ਏਸ ਵਿਚਾਰੀ ਦਾ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਸੀ!”
ਬਜ਼ੁਰਗ ਦਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਇਆ।ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਕੰਬਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।ਕੁਝ ਦੇਰ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਇਕ ਬੋਲ ਵੀ ਨਾ ਬੋਲਿਆ ਗਿਆ।ਔਰਤ ਆਈ ਤੇ ਅਮੋਲਕ ਨੂੰ ਚਾਹ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਫੜਾ ਕੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਸਿਰਾਹਣੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਹੌਲ਼ੀ ਜਿਹੀ ਬੋਲੀ,“ਜਾ ਆਵਾਂ ਫੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਖੋਂ ਤਾਂ?” ਉਸਦੀ ਅਵਾਜ਼ ’ਚ ਇਕ ਤਰਲਾ ਸੀ।
“ਜਾ ਆ,ਮਿਲ ਆ।” ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ’ਚ ਪੀੜ ਸੀ,ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ,ਪਛਤਾਵਾ ਸੀ।
ਬਜ਼ੁਰਗ ਤੋਂ ਇਜ਼ਾਜਤ ਲੈ ਕੇ ਔਰਤ ਮੁੜ ਦਲਾਨ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ।
“ਬਸੀ ਜੌੜੇ ਦਾ ਵਾਕਿਆ ਆ ਪੁੱਤਰਾ” ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਈ। “...ਬੜੀ ਆਹਲਾ ਜਨਾਨੀ ਸੀ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ।ਕੁੱਛੜ ਉਹਦੇ ਸੱਤ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ।ਜੱਟ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ।ਧੰਨਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਆਪਸ ’ਚ ਨਾ ਲੜ ਪਿਓ।ਜਿਹੜਾ ਮੁੰਡਾ ਕੰਧ ’ਚ ਮਾਰੂ,ਜਨਾਨੀ ਉਹਦੀ।ਬਾਕੀ ਤਾਂ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਸੋਚਣ ਲਗ ਪਏ।ਮੈਂ ਅੱਖ ਦੇ ਫੋਰ ’ਚ ਮੁੰਡਾ ਜਨਾਨੀ ਦੀਆਂ ਕੰਬਦੀਆਂ ਬ੍ਹਾਵਾਂ ’ਚੋਂ ਧੂਹ ਕੇ, ਲੱਤੋਂ ਫੜਿਆ ਤੇ ਕੰਧ ’ਤੇ ਪਟਕਾ ਮਾਰਿਆ।
“ਓਹ ਹੋ ਹੋ! ਵਿਚਾਰੇ ਦੀ ਲੇਰ ਵੀ ਅੱਧ ’ਚ ਈ ਟੁੱਟ ਗਈ।” ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਮਾਸ ਝੁਰੜੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਠ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ।
“ਮੇਰਾ ਪੁੱਤ ਵੀ ਓਨਾ ਕੁ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ।” ਕੰਬਦੀ ਧੌਣ ਘੁੰਮਾ ਕੇ ਉਸਨੇ ਚਿਹਰਾ ਮੈਲ਼ੇ ਜਿਹੇ ਸਿਰਾਹਣੇ ’ਚ ਦੇ ਲਿਆ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹਟਕੋਰੇ ਭਰਨ ਲੱਗਾ।
ਅਮੋਲਕ ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ।
“ਦੇਖੀਂ ਪੁੱਤਰਾ ਮੈਂ ਕੀੜੇ ਪੈ ਕੇ ਮਰਨਾ।” ਹੋਸ਼ ’ਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਉਹ ਥੋੜਾ ਠਰੰਮੇ ਨਾਲ਼ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਧਰੇਕ ਦੀ ਟਾਹਣੀ ’ਤੇ ਪਏ ਆਲ੍ਹਣੇ ਵਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
“ਘੁੱਗੀ ਦਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਆ।ਇਕ ਕਾਂ ਰੋਜ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ, ਆਂਡੇ ਪੀਣ ਲਈ।ਮੈਂ ਇਹਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾਂ ਪੁੱਤਰਾ।” ਉਸਨੇ ਅੱਖਾਂ ਝੁਕਾ ਲਈਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧੀਮੀ ਅਵਾਜ਼ ’ਚ ਸਹਿਜ-ਭਾਵ ਬੋਲਿਆ,“ਮੈਂ ਵੀ ਮਰ ਕੇ ਕਾਂ ਬਣਨਾ।” ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਡੂੰਘੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ’ਚ ਲੱਥ ਗਿਆ।
“ਚੱਲੀਂ ਆਂ ਜੀ ਫੇਰ ਮੈਂ।” ਔਰਤ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਉਸਨੇ ਤ੍ਰਭਕ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਖੋਹਲੀਆਂ।
“ਜਾ ਆ ਜਿੰਦਰ ਕੁਰੇ।ਇਕ ਤਾਂ ਫਜਲੇ ਕੋਲੋਂ ਮੇਰੇ ਵਲੋਂ ਮਾਫੀ ਮੰਗੀ ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹਨੂੰ ਆਖੀਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਦੇ ਤੁਸੀਂ ਤੁਰ ਗਏ ਓ,ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਸਹੁਰੀ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ’ਤੇ ਅੰਗੂਰ ਆਉਣਾ ਈ ਭੁੱਲ ਗਿਆ।” ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਕਚੀਚੀ ਜਿਹੀ ਵੱਟ ਕੇ ਖੱਬੀ ਲੱਤ ’ਤੇ ਲਪੇਟੇ ਕੱਪੜੇ ਤੋਂ ਮੱਖੀਆਂ ਉਡਾਈਆਂ।ਨਾਰੂ ਨੰਗਲ ਵਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਸਾਇਕਲ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠੀ ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਨਫੀਸਾਂ ’ਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ।ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ।ਸਾਇਕਲ ਸਵਾਰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ।ਉਹ ਅੱਬਾ ਦੇ ਰੋਹਬ,ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਬਾਗਾਂ,ਸਹੇਲੀਆਂ ਤੇ ਮਾਣੀਆਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਰਹੀ।
“ਦੇਖ ਲਓ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੰਗ! ਕੀ-ਕੀ ਕੌਤਕ ਰਚਾਏ ਵਾਖਰੂ ਨੇ।ਅੱਬਾ ਨੇ ਹਵੇਲੀ ਤੋਂ ਪੈਰ ਨਾ ਬਾਹਰ ਪੌਣ ਦੇਣਾ।ਕਿਤੇ ਬੁਰਕਿਆਂ ’ਚ ਰਹਿਣਾ।ਕਿੱਦਾਂ ਰੁਲਣਾ ਪਿਆ!”
----
ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਹੋਰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀ।ਬਚਦੀ ਵਾਟ ਸਿਸਕੀਆਂ ਭਰਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝਦੀ ਰਹੀ।.ਫਜ਼ਲੇ ਕੋਲ਼ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਹਉਕਿਆਂ ਤੇ ਹਟਕੋਰਿਆਂ ’ਚ ਇਉਂ ਡੁੱਬੀ ਕਿ ਕੁਝ ਦੇਰ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਬੋਲਿਆ ਨਾ ਗਿਆ।
.ਫਜ਼ਲੇ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੀਆਂ ਧਾਹਾਂ ਨਿਕਲ ਗਈਆਂ।
“ਦੇਖ ਲੈ ਵੀਰਾ!” ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੇ ਮੋਢੇ ਨਾਲ਼ ਲੱਗ ਗਈ।
“ਜੋ ਅੱਲਾ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਸੀ ਉਹੀ ਹੋਇਆ।ਹੌਸਲਾ ਰੱਖ।” ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਬਾਂਹ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਦੇ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ।
“ਕਿਹੜਾ ਅੱਲਾ? ਮੈਥੋਂ ਤਾਂ ਅੱਲਾ ਵੀ ਖੋਹ ਲਿਆ ਵਕਤਾਂ ਨੇ।”
ਉਹ ਫਿਰ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ।ਸੱਤੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਫੜਾਇਆ ਤੇ ਕੋਲ਼ ਬੈਠ ਕੇ ਧਰਵਾਸ ਦੇਣ ਲੱਗੀ।ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਸਨੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ।ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਵਾਸੀਆਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਜਦੋਂ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲੀ, “ਫੇਰ ਵੀ ਚੰਗਾ ਨਿਕਲਿਆ ਵੀਰਾ।ਥਾਂ-ਕੁਥਾਂ ਨਹੀਂ ਰੋਲਿਆ।ਪੂਰਾ ਮਾਣ-ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ।ਹੁਣ ਤੇ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਪਿਆ।ਲੱਤ ’ਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਫੋੜਾ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ,ਵਿਗੜਦਾ ਹੀ ਗਿਆ।ਉਹਨੂੰ ਕੁਸ਼ ਨਾ ਹੋਵੇ ਵੀਰਾ।” ਔਰਤ ਦਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਇਆ।
“ਉਹਦੇ ਬਿਨਾ ਮੇਰਾ ਕੌਣ ਏ ਜੱਗ ਜਹਾਨ ’ਤੇ।”
ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਉੱਠਿਆ ਤੇ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।ਉਹ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ’ਚ ਮੱਲ੍ਹਮ ਦੀ ਡੱਬੀ ਸੀ।
“ਲੈ ਨਫੀਸਾਂ,ਦੋ-ਚਾਰ ਵਾਰ ਲਾਈਂ।ਦੇਖੀਂ ਰਾਮ ਆਉਂਦਾ।ਕਹੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਗੇੜਾ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪ ਦੇਖ ਲਵਾਂ?”
ਮੱਲ੍ਹਮ ਦੀ ਡੱਬੀ ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਚੁੰਨੀ ਦੇ ਲੜ ਬੰਨਦਿਆਂ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬੋਲੀ, “ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰੀਂ ਵੀਰਾ, ਚਾਲ਼ੀ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਮੈਨੂੰ ਜੱਟੀਆਂ ’ਚ ਜੱਟੀ ਬਣਨ ਨੂੰ ਦੇ ਲਈ।ਤੂੰ ਆਇਆਂ ਤਾਂ ਲੋਕ ਫਿਰ ਕਬਰਾਂ ਪੁੱਟਣਗੇ,ਮੁਰਦੇ ਉਖਾੜਨਗੇ।ਮੁੜ ਮਿਹਣੇ ਸੁਣਨੇ ਪੈਣਗੇ ਦਰਾਣੀਆਂ-ਜਿਠਾਣੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਰੀਕਣਾਂ ਕੋਲੋਂ।ਦੇਖ ਲੈ ਵੀਰਾ ਨਿਕਰਮੀ ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ।”ਉਹ ਉਦਾਸ ਹੋ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਈ।
“ਮੈਂ ਸਭ ਸਮਝਦਾਂ।ਤੂੰ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰ ਨਫੀਸਾਂ।ਅਮੋਲਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਊ ਹੋਰ ਮੱਲ੍ਹਮ।ਕੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇਰੇ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ।” ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦਿਆ ਕਿਹਾ।ਨਫੀਸਾਂ ਨੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਹਾਲਚਾਲ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਸ਼ਾਦ ਤੇ ਬਸ਼ੀਰ,ਤੇ ਧੀ ਦਾ…।” ਉਹ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਰੁਕਿਆ।
“ਤੇਰੇ ਵਾਲ਼ਾ ਈ ਆ ਨਫੀਸਾਂ।” ਤੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਲਿਆ।
ਨਫੀਸਾਂ ਉਸਨੂੰ ਧੀ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਸਬੱਬ ਤਾਂ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ,ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਵਾਲ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਨਾ ਲੱਗਿਆ।
“ਕ੍ਹਾਨੂੰ ਰੱਖਣਾ ਸੀ ਵੀਰਾ ਏਡਾ ਮਨਹੂਸ ਨਾਂ?” ਉਸਦੀ ਏਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ ਤੇ ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਬੋਲ ਨਾ ਸਕਿਆ।
ਜਦੋਂ ਧਰੇਕ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਦੂਰੋਂ ਲੰਘਦੀ ਗਲੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਫੀਸਾਂ ਅੰਦਰਲੀ ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਪਤੀ ਯਾਦ ਆਇਆ ਤੇ ਯਾਦ ਆਏ ਘਰ ਦੇ ਨਿੱਕੇ-ਮੋਟੇ ਕੰਮ।ਉਹ ਉਠ ਖੜੀ ਹੋਈ। ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਗਿਆਰਾਂ ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ।
“ਵੀਰਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾ ਦੱਸੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜੀਂਦੀ ਆਂ।ਐਂ ਕਬਰੀਂ ਪਏ ਅੱਬਾ ਦੀ ਹੱਤਕ ਹਊ।” ਉਹ ਹੰਝੂ ਵਹਾਉਂਦੀ ਅਮੋਲਕ ਦੇ ਸਾਇਕਲ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠ ਗਈ।ਉਸਦੇ ਮਨ ’ਚ ਇਕ ਕਾਹਲ਼ ਜਿਹੀ ਸੀ।ਉਸਨੂੰ ਚੁੰਨੀ ਲੜ ਬੱਧੀ ਮੱਲ੍ਹਮ ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਮਾਣ ਸੀ।ਕਦੇ ਉਸਨੇ ਇਸ ਮੱਲ੍ਹਮ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਅੱਬਾ ਦੇ ਜ਼ਖਮ ਨੂੰ ਕਰਾਮਾਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ਼ ਭਰਦੇ ਵੇਖਿਆ ਸੀ।
ਉਹ ਚਾਅ ਜਿਹੇ ’ਚ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਤੁਰਨ-ਫਿਰਨ ਲੱਗ ਪਏਗਾ।ਸੁਭਾ-ਸ਼ਾਮ ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਗੁਰੁ-ਘਰ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗਾ ਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਹੋਰ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁੜ ਸੰਭਾਲ ਲਏਗਾ।
ਅਮੋਲਕ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਘਰ ਅੱਗੇ ਉਤਾਰਿਆ ਤਾਂ ਗੁਆਂਢਣ ਔਰਤ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ,“ਅੱਜ ਕਿੱਧਰੋਂ ਆਈਂ ਆ ਨੀ ਜਿੰਦਰੋਂ?”
“ਕੁਹਾਰਪੁਰ ਗਈ ਸੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ।” ਨਫੀਸਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਗਈ।
*********
ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਅਗਲਾ ਭਾਗ ਦੇਖੋ।
No comments:
Post a Comment