ਆਰਸੀ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ....

ਤੁਹਾਡੇ ਧਿਆਨ ਹਿੱਤ

ਆਰਸੀ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਤੇ ਪੋਸਟ ਕੀਤੇ ਲੇਖਾਂ 'ਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰ ਸਬੰਧਿਤ ਲੇਖਕ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ 'ਚ ਆਈਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਲਈ, ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਰਸੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ੁਕਰੀਆ।

Saturday, July 25, 2009

ਸਾਂਵਲ ਧਾਮੀ – ਕਹਾਣੀ 'ਮੱਲ੍ਹਮ' – ਭਾਗ - 4

ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਦੁਖੀ,ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ,ਪਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁੱਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੋਰ ਬੋਝਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨਇਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਜਾਣਨ ਦੇ ਲਈ ਹੀ ਉਹ ਪਿੰਡ ਪਰਤਿਆ ਸੀ

ਸੱਤਿਆ ਉਹ ਕੌਣ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ,ਭਾਗ ਮੱਲ ਤੇ ਮੇਰੇ ਜਿਹੇ ਲੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੰਮਣ-ਭੋਆਂ ਤੋਂ ਵਿਛੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ?”

ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹੋਰ ਕੌਣ!ਸੱਤੇ ਨੇ ਝੱਟ-ਪਟ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ

ਨਹੀਂ ਸੱਤਿਆ ਨਹੀਂਜਦੋਂ ਲਾਣੇਦਾਰ ਅਕਲਮੰਦ ਤੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਹੋਏ, ਤੇ ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਸਾਫ਼ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੇ ਦੀ ਕੀ ਹਿੰਮਤ ਕਿ ਵਿਹੜੇ ਚ ਕੰਧ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦੇਵੇ

ਸੱਤਾ ਨਿਰ-ਉੱਤਰ ਹੋ ਗਿਆ

ਸੱਤਿਆ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਹਵਾ ਸੀ ਜ੍ਹਿਨੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹੈਵਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਬਦਤਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ?”

ਸੱਤਾ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਕਮਰੇ ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ, ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀ ਪੁਆਂਦੀ ਬੈਠਦਿਆਂ ਅਮੋਲਕ ਬੋਲਿਆ,“ਇਸ ਦੇ ਕਿਤੇ ਇੱਕਾ-ਦੁੱਕਾ ਕਾਰਨ ਥੋੜ੍ਹੋ ਸੀ ਚਾਚਾ

ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ਼ ਸੁਣਨ ਲੱਗੇ

ਵੱਧ ਖਾਣ,ਪੀਣ ਤੇ ਹੰਢਾਣ ਦਾ ਲੋਭ ਆ ਚਾਚਾ ਜਿਹੜਾ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਵਹਿਸ਼ੀ ਜਿਹਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ।...

ਅਮੋਲਕ ਪਲ ਕੁ ਲਈ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ

“...ਆਮ ਹਾਲਾਤ ਚ ਬੰਦਾ ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਤੇ ਹੰਕਾਰ ਚ ਇਕ ਬੈਲੇਂਸ ਰੱਖੀ ਤੁਰਦਾਪਰ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਮੁਫ਼ਾਦਾਂ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਰੋਲ ਕਾਰਨ ਬੰਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਚ ਪੈਂਦਾਂ ਫਿਰ ਅਣ-ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਮਾਂ ਚ ਪੈ ਜਾਂਦਾਇਮਤਿਹਾਨ ਦੀ ਘੜੀ ਚ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਲ ਪਰਤ ਜਾਂਦੇ ਆਬੱਸ ਬੰਦਾ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ

ਇਸ ਸਭ ਕੁਸ਼ ਦਾ ਇਲਾਜ?” ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੀ ਅਮੋਲਕ ਨੂੰ ਸਿਆਣਾ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ

ਧਰਮ ਦੀ ਸਹੀ ਵਿਆਖਿਆ,ਪੜੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਰੋਲਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਏ ਕਿ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਤੋਂ ਸੇਕ ਆਉਂਦਾਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾਬਸ ਆਪਣੇ ਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਏ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰਸੱਤਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਸੋਚ ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ

ਸ਼ਾਵਾ ਪੁੱਤਰਾ! ਬੋਲਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਕੇ ਅਮੋਲਕ ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ,

ਬੱਸ ਬੰਦਾ ਸਵਾਲ ਕਰ ਸਕੇਐਨਾ ਤਾਂ ਪੁੱਛ ਸਕੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਮਾਰਾਂਚਾਚਾ ਇਹਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਨੇ ਸਭ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਖੋਖਲੀਆਂ ਕਰ ਦੇਣੀਆਂ ਨੇਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਅਮੋਲਕ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ

ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ,‘ਕਾਸ਼ ਕੋਈ ਧਾੜਵੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਅੱਬਾ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਸਲਾਹਾਂ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀਅਸਲਮ ਮੋਚੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ ਸੀ ਜਾਂ ਮਿਹਰਦੀਨ ਲੰਬੜ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ਼ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ

ਉਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਆ ਪੁੱਤਰਾ,ਪਰ ਅੱਗ ਵਰ੍ਹੀ ਤੇ ਕੌਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦਾ?” ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਹੌਲ਼ੀ ਜਿਹੀ ਬੋਲਿਆ

ਚਾਚਾ,ਇਹ ਕਿਉਂਬੱਚਿਆਂ ਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਏਇਹ ਮਾਪਿਆਂ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ .ਫਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਚ ਇਕ ਲੌਜਿਕ ਡਿਵੈਲਪ ਕਰਨਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹੀ ਭੀੜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਕ ਚੇਤੰਨ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੋਂਦ ਬਣਾਇਆ ਜਾਏਜੇ ਆਪਾਂ ਇਹ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤਾਂ ਸੰਤਾਲ਼ੀ ਤੇ ਚੁਰਾਸੀ ਜਿਹੀਆਂ ਮਨਹੂਸ ਘਟਨਾਵਾਂ ਘੱਟਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ਼ ਕੇ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ਼ ਸਕਦੇ ਹਾਂ

ਅਮੋਲਕ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਬੋਝ ਬਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਕ ਸੁਖਾਵੀਂ ਜਿਹੀ ਆਸ ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾਉਸਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਤੇ ਇਕ ਮਾਣ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ

----

ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੀਏਂ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਗਿਆਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਉਸ ਥਾਂ ਰੁਕ ਗਏ,ਜਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਨਫ਼ੀਸਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ਼ ਤੱਕਿਆ ਸੀ

ਬਾਪੂ ਜੀ ਬਾਹਰ ਆਇਓ,ਬਾਬਾ ਜੀ ਆਏ ਜੇ,ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਾਲ਼ੇ

ਉਸਨੇ ਨਜ਼ਰ ਉਠਾਈ ਤਾਂ ਖਿੜਕੀ ਚ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੋਤਰੀ ਖੜੀ ਸੀਉਹ ਖਿੜਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੁੜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਜਾਂ ਵਕਤ ਦੇ ਵਹਿਣ ਤੋਂ

ਉਹ ਤੇ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਲੀਕੋਂ ਆਰ-ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ

ਫਿਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰਚਲਾ ਗਿਆ, ਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਓਥੇ ਹੀ ਰੁਕਿਆ ਰਿਹਾ

ਭਾਗ ਮੱਲ ਝਾਂਗੀ ਆਪਣੇ ਵਿਛੜੇ ਵਤਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਰੋਂਦਾ ਰਿਹਾ

ਸੱਤੇ ਦੇ ਘਰ ਵਲ ਮੁੜਦਿਆਂ ਉਸਨੂੰ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਕਲੇਰ ਮਿਲ ਗਿਆ

ਵੇਖ ਲਓ ਨਸੀਬਾਂ ਦੇ ਖੇਡਕੇਡੀ ਸ੍ਹੋਣੀ ਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਤੱਕੜੀ ਭੋਈਂ ਨਾਲੋਂ ਵਿਛੋੜ ਕੇ ਏਸ ਬੰਜਰ ਜਿਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜੇ

ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਬੋਲਿਆ ਗਿਆ

ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਕੇ ਦੇਖੇ ਏਸ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੋਚਦਾ ਉਹ ਸੱਤੇ ਦੇ ਘਰ ਵਲ ਤੁਰ ਪਿਆ

----

ਸੱਤੇ ਕੋਲ਼ ਹੰਸਾ ਬਾਮ੍ਹਣ ਬੈਠਾ ਗੱਲੀਂ ਰੁੱਝਿਆ ਪਿਆ ਸੀਵਿਗੜਦੇ ਹਾਲਾਤ ਕਾਰਨ ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀਉਹ ਦਸੀਂ-ਪੰਦਰੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪਿੰਡ ਗੇੜਾ ਮਾਰਦਾਅੱਜ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਉਹ ਸੱਤੇ ਦੇ ਘਰ ਬੈਠਾ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ

ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਹਿੰਦੂ ਸਟੇਟ,ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮੁਸਲਿਮ ਸਟੇਟਵੰਡ ਦੇ ਇਸ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਜੱਟਾਂ ਮੂਹਰੇ ਲੱਗ ਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੁੜਾਏ ਤੇ ਕਈ ਕਤਲ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਸਨ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨਾਲੋਂ ਇਹ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਸਾਲ ਵੱਡਾ ਸੀ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਉਸਨੂੰ ਪਛਾਣ ਨਾ ਸਕਿਆ

ਸੱਤੇ ਨੇ ਤੁਆਰਫ਼ ਕਰਵਾਇਆ ਤਾਂ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਵਾਂ ਚ ਲੈ ਲਿਆਪਰ ਹੰਸੇ ਦੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਆਕੜੀਆਂ ਹੀ ਰਹੀਆਂਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਉਵੇਂ ਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਬੇਜਾਨ ਤੇ ਅੱਪਣਤ ਵਿਹੂਣੀਆਂ ਰਹੀਆਂ

ਕੀ ਹਾਲ ਆ ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ?” ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਹੰਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਚ ਇਕ ਰੁੱਖਾਪਨ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ

ਏਦਾਂ ਦਾ ਈ ਆ ਭਰਾਵਾਸਭ ਪਾਸੇ ਰਹਿਬਰਭੋਲ਼ੀ-ਭਾਲ਼ੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟੀ ਜਾਂਦੇ ਆਤੁਹਾਡੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰ ਆ ਤੇ ਸਾਡੇ ਦੁੱਖ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਲੁਕੇ ਨਈਂਹਮਸਾਇਆਂ ਨੂੰ ਹਊਆ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਡੇ ਲੀਡਰ ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੇ ਕਾਇਮ ਹੋਈ ਬੈਠੇ ਆ

ਹੰਸਾ ਅਣਮੰਨੇ ਜਿਹੇ ਮਨ ਨਾਲ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦਾ ਸਿਰ ਮਾਰੀ ਗਿਆ

ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨਮਨ ਨੂੰ ਚੈਨ ਨਈਂ ਮਿਲਦੀ:ਪਿੰਡ ਛੁੱਟ ਗਿਆ,ਭਾਈਚਾਰਾ ਛੁੱਟ ਗਿਆਬੜਾ ਸ੍ਹੋਣਾ ਘਰ-ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਰ੍ਹੈਣਾ ਪੈ ਗਿਆਹੁਣ ਤਾਂ ਢਿੱਡ ਭਰਨਾ ਵੀ ਇਕ ਮਸਲਾ ਬਣਿਆ ਪਿਆਸੋਨੇ ਅਰਗੇ ਪੋਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਛੁਡਾ ਕੇ ਲਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਕਰਿਆਨਾ ਫੜ੍ਹਾਉਣ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਆ

ਹੰਸੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚਲਾ ਰੁੱਖਾਪਨ ਡੂੰਘੀ ਉਦਾਸੀ ਤੇ ਚਿੰਤਾ ਚ ਡੁੱਬਦਾ ਗਿਆ

ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਇਕ ਚੁੱਪ ਪਸਰੀ ਰਹੀ

ਵੇਲੇ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਪੰਡਤ ਜੀਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਆਹ ਵੇਲੇ ਵੀ ਆਉਣਗੇ?” ਸੱਤੇ ਨੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜਿਹੇ ਚ ਕਿਹਾ

ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਇਹੋ ਸੋਚਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਹੋਣੀ ਆਅਣਦੇਖਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੁੱਠੀਆਂ ਫਿਲਾਸਫੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗ ਕੇ ਅਸੀਂ ਸਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝਾਂ ਈ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ

ਹੁਣ ਸਿਰ ਤੇ ਪਈਆਂ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਲ੍ਹਣਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਈ ਨਿੱਘ ਹੁੰਦਾਆਲ੍ਹਣਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿਛੜੇ ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪੀੜ ਵੀ ਹੁਣੇ ਸਮਝ ਆਈ ਆ

ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਚੁੱਪਚਾਪ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ

ਪੰਡਤ ਜੀ ਆਹ ਤਾਂ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਨੇਰੀ ਆਆਪੇ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸਭ ਕੁਝਵਰ੍ਹੋਲ਼ੇ ਕ੍ਹੇੜੇ ਸਦਾ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਟਿਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆ! ਸੱਤੇ ਨੇ ਹੰਸੇ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਬੰਨਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ

ਅਸੀਂ ਵੀ ਪਿੰਡ ਛੱਡਦਿਆਂ ਇਹੋ ਸੋਚਿਆ ਸੀਅੱਲਾ ਕਰੇ,ਇਹ ਨ੍ਹੇਰੀ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਹੋਵੇ’ .ਫਜ਼ਲੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀਉਸਦੇ ਹੱਥ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਦੁਆ ਚ ਜੁੜ ਗਏ

ਰੱਬ ਕਰੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਪਰਤੋਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਚ ਰਹਿਣਾ ਨਸੀਬ ਹੋਵੇਅੱਲਾ ਕਰੇ ਇਹ ਵਰ੍ਹੋਲੇ ਦੁਨੀਆਂ ਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ

ਉਸਦੀ ਦੁਆ ਸੁਣ ਕੇ ਹੰਸਾ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਹਲੂਣਿਆ ਗਿਆਹੰਸੇ ਨੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਹੌਲ਼ੀ ਜਿਹੀ ਬੋਲਿਆ,“ਵਾਹ ਉਏ ਖੁਦਾ ਦਿਆ ਬੰਦਿਆ!ਕ੍ਹੇੜੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਏ ਤੂੰ ਫ਼ਜ਼ਲਿਆ? ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਧਰਮਾਂ-ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਗੇੜਾਂ ਚ ਈ ਫਸੇ ਰਹੇਤੂੰ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਜੰਮਣ ਤੋਂ ਵੀ ਛੋਟਾ ਕਰ ਚੱਲਿਆਂ

ਉਹ ਕੁਝ ਦੇਰ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਜ਼ਮੀਨ ਵਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਵਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮੰਜੇ ਤੋਂ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ

ਪੰਡਤ ਜੀ ਅੱਜ ਰਹੋ ਸਾਡੇ ਕੋਲ਼ਸੱਤੇ ਨੇ ਆਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ ਸਨ

ਰਹਾਗੇ ਜੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀ ਦੁਆ ਕਬੂਲ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂਇਹ ਆਖ ਉਸਨੇ ਅਚਾਨਕ .ਫਜ਼ਲੇ ਅੱਗੇ ਬਾਹਵਾਂ ਖੋਹਲ ਦਿੱਤੀਆਂ

ਆ ਉਏ ਫ਼ਜ਼ਲਿਆ!ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇੱਕੋ ਅੱਗ ਦੇ ਸਾੜੇ ਹੋਏ ਆਂਉਸਨੇ .ਫਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਬੁੱਢੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਚ ਘੁੱਟ ਲਿਆ

ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਬੜਾ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ……ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੋਂ ਪਰਲ-ਪਰਲ ਅੱਥਰੂ ਵਹਿਣ ਲੱਗੇ

ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਕੋਲੋਂ ਵਿਛੜ ਕੇ ਅੱਡੇ ਵਲ ਤੁਰਦਿਆਂ ਹੰਸਾ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ,‘ਧਰਮ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਨਈਂ ਹੁੰਦਾਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਦੁਖਾਣ,ਘਰ ਖੋਹਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਦੇ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨਈਂ ਹੋ ਸਕਦੇਮੈਂ ਤਾਂ ਪਾਗਲ ਸਾਂ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕਤਲਾਂ ਤੇ ਫ਼ਖ਼ਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕੀਤੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਾ-ਸੁਣਾ ਫੁੱਲਦਾ ਰਿਹਾਨਿਰਦੋਸ਼ ਵੀਰੇ ਦੇ ਕਤਲ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਸਨ,ਘਰ ਨੂੰ ਜੰਦਰਾ ਮਾਰਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਭੁੱਲਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਸੀ,ਪਰ .ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਦੀ ਦੁਆ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀ ਹੀ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ

ਉਹ ਅੱਡੇ ਤੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਬੱਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ

ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਸ੍ਹਾਮਣੇ ਕੇਡਾ ਛੋਟਾ ਏ ਮੇਰਾ ਦੁੱਖ..ਤੇ ਉਸਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਸ੍ਹਾਮਣੇ ਮੈਂ ਕੇਡਾ ਬੌਣਾ ਆਂ

ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੀ ਛੋਟਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ

ਐ ਭਗਵਾਨ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਘਰ ਪਹੁੰਚਾ ਦਈਂਉਸਨੇ ਬੱਸ ਚ ਬੈਠ ਕੇ ਮਨੋ-ਮਨੀ ਦੁਆ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਕ ਡਰ ਨਾਲ ਪਲ-ਪਲ ਪਸਰ ਰਹੇ ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਕੋਸਣ ਲੱਗਾ

----

ਉਸ ਰਾਤ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਬੜੀ ਦੇਰ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ

ਸੱਤਿਆ ਧੰਨਾ ਹੈਗਾ ਭਲਾ?” ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਹੌਲ਼ੀ ਜਿਹੀ ਪੁੱਛਿਆ

ਹੈਗਾ,ਪਰ ਨਾ ਹੋਇਆਂ ਨਾਲ਼ ਦਾਇਕ ਦਿਨ ਹਸਪਤਾਲ ਵੇਖਿਆ ਸੀਭਤੀਜੇ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸੀ,ਗੱਡੇ ਤੇ ਪਾ ਕੇਪਿੰਡਾ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀਪਿਛਲੇ ਤੋਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਈ ਆਇਆ ਦਿੱਲੀਓ ਉੱਜੜ ਕੇ

ਸਵੇਰੇ ਮਿਲਣ ਜਾਣਾ ਉਹਨੂੰ

ਦੇਰ ਰਾਤ ਤੱਕ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਹੰਸੇ ਬਾਹਮਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੁਖੀ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂਇਸ ਕੁੜੱਤਣ-ਭਰੀ ਕੈਫੀਅਤ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਣ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਆੜੀ ਧੰਨੇ ਦਾ ਚਿਹਰਾ-ਮੋਹਰਾ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆਧੰਨੇ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਧਰੋਹ ਦੀ ਯਾਦ ਨੇ ਕੁੜੱਤਣ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ

ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਤੇ ਈ ਭਰੋਸਾ ਏ ਹੁਣ ਤਾਂਇਹ ਸੋਚਦਿਆਂ ਕੁੜੱਤਣ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਘਟਣ ਲੱਗੀ ਤੇ ਉਹ ਨੀਂਦ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਚ ਜਾ ਪਿਆ

----

ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਦੋਵੇਂ ਦੋਸਤ ਸੁਵੱਖਤੇ ਉੱਠ ਕੇ ਲਹਿਲੀ ਵਲ ਤੁਰ ਪਏ

ਕੱਚੀ ਰਾਹ ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਬਣ ਗਈ ਸੀਤਕੀਆ ਛੱਤ-ਵਿਹੂਣਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਉਹ ਇਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਥੇਹ ਲੱਗਿਆਉਸਨੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਸਜਦਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਬੀਤੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ-ਭਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉੱਭਰਨ ਲੱਗੇਉਹ ਮਰਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਕਲਾਂ,ਕੱਵਾਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ,ਚਿਰਾਗਾਂ ਦਾ ਮੇਲਾ, ਨਿਆਜ਼ਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਤੇ ਰੁਪਇਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰਾਉਂਦਾ ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖ਼ਸ਼ਅਚਾਨਕ ਤਕੀਏ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਚ ਪਈ ਇਕ ਲਾਸ਼ ਦੀ ਯਾਦ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਤੜਫਾ ਸੁੱਟਿਆ

ਉਹ ਮੁੜ ਸੜਕੇ ਪੈ ਗਏ

ਸੱਤਿਆ ਓਥੇ ਅੰਬਾਂ ਦਾ ਇਕ ਝੁਰਮਟ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਨਾਸਕੂਲੋਂ ਦੌੜ ਕੇ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਇੱਥੇ ਈ ਲੁਕਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀਬਸੀ ਕਲਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਚੋਅ ਲੰਘਦਿਆਂ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਹੋਈਆਂ-ਬੀਤੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ

ਇਕ ਵਾਰ ਧੰਨੇ ਦੇ ਪੈਰ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਚ ਪਹਾੜੀ ਕਿੱਕਰ ਦੀ ਸੂਲ਼ ਲੰਘ ਗਈ ਸੀਮੈਂ ਅੱਜ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਚ ਬੈਠਾ ਓਸ ਵਾਕੂਏ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਕੰਬ ਉੱਠਦਾਂਮੈਂ ਰੋਂਦੇ-ਕੁਰਲੋਂਦੇ ਨੂੰ ਕੰਧਾੜੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪਿੰਡ ਛੱਡਣ ਤੁਰ ਪਿਆਂ ਸੀਤਾਏ ਨੇ ਸਾਡੇ ਏਡੀ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਦੋ-ਦੋ ਥੱਪੜ ਮਾਰੇ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਸੋਚਾਂ ਤਾਂ ਗੱਲ ਚੋਂ ਸੇਕ ਨਿਕਲਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾਜੱਟ ਦਾ ਕਿਤੇ ਹੱਥ ਸੀ!ਅਸੀਂ ਮੁੜ ਨਾ ਸਕੂਲੋਂ ਭੱਜੇਉਂਝ ਫੇਲ਼ ਹੋ ਕੇ ਪੱਕੇ ਈ ਹੱਟ ਗਏ ਬਾਦ ਚ ਤਾਂ

ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਅਚਾਨਕ ਹੱਸ ਪਿਆ

ਲਹਿਲੀ ਖੁਰਦ ਦੀ ਜੂਹ ਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸੱਜਦਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸੱਤਾ ਉਸਦੀ ਏਸ ਹਰਕਤ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਾ ਸਕਿਆਉਹ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ

----

ਧੰਨੇ ਦਾ ਉਹੀ ਪੁਰਾਣਾ ਘਰ ਸੀਵਕਤ ਨੇ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਖਸਤਾ ਹਾਲ ਕਰ ਛੱਡਿਆ ਸੀਸੱਤਾ ਦਰਾਂ ਤੇ ਖੜ੍ਹੋ ਕੇ ਕੁੰਡਾ ਖੜਕਾਉਣ ਲੱਗਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਬੋਲਿਆ, ਓਏ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਕਿ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵੀ ਦਸਤਕ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਆ ਕਿਤੇ

ਦੋਵੇਂ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਗਏਦਲਾਨ ਚ ਡੱਠੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪਾਵਿਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਨਵਾਰੀ ਮੰਜੇ ਤੇ ਇਕ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਠ ਹੋਇਆ ਬੰਦਾ ਟੇਢਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਲੰਮਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ

ਓਏ ਜੱਟਾਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਪਾਵੇ ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਝੁਕਦਿਆਂ ਆਖਿਆ

ਇਹ ਕੀ ਪਿਆਂ ਓਏ ਸਿੰਘਾ ਮਰੀਅਲਾਂ ਆਂਗੂਉੱਠ ਕੇ ਬੈਠ ਤੇ ਛੱਡ ਜੈਕਾਰਾ

ਧੰਨੇ ਨੇ ਦੇਹ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ,ਪਰ ਉਹ ਕਰਾਹ ਕੇ ਬੇਹਰਕਤ ਹੋ ਗਿਆ

ਸਿਆਣਿਆ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰਉਸਨੇ ਸਿਰ ਤੇ ਝੁਕੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਨੀਝ ਲਗਾ ਕੇ ਵੇਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ

ਸਾਨੂੰ ਲਾਗੀਆਂ ਨੂੰ ਕ੍ਹਾਤੋਂ ਸਿਆਣਦਾ ਤੂੰ ਢੋਡਰ ਕਾਵਾਂਜਮਾਤੀਆਂ ਨੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀ ਅੱਲ ਲਾਗੀਤੇ

ਧੰਨੇ ਦੀ ਢੋਡਰ ਕਾਂਪਾਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ

ਧੰਨੇ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ਚੋਂ ਕੁਝ ਧੁੰਦਲਾ-ਧੁੰਦਲਾ ਯਾਦ ਤਾਂ ਆਇਆ,ਪਰ ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ,‘ਨਹੀਂ,ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ

ਸਕਦਾਫਿਰ ਵੀ ਇਕ ਸੰਦੇਹ ਜਿਹਾ ਉਸਦੇ ਮਨ-ਮਸਤਕ ਚ ਉੱਗ ਆਇਆ

ਕਿਹੜੇ ਪਿੰਡੋਂ ਆਂ ਭਾਈ?” ਇਹ ਪੁੱਛਦਿਆਂ ਉਸਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਥਥਲਾ ਗਈ

ਨਾਰੂ ਨੰਗਲੋਂ ਆਏ ਆਂ ਜੱਟਾਦੱਸ ਤੂੰ ਸੁਣਿਆਂ ਕਦੇ ਏਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ?” ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਚ ਮੋਹ

ਤੇ ਹਿਰਖ ਰਲੇ-ਮਿਲੇ ਸਨ

ਹੈਂਅ!ਧੰਨੇ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ,ਡਰੀਆਂ-ਡਰੀਆਂ ਤੇ ਵੈਰਾਨ ਜਿਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਥਰੂਆਂ ਨਾਲ਼ ਭਰ ਗਈਆਂ

ਫਅਜ..ਲਿਆ ਤੂੰਓਏ?” ਉਸਦੀ ਲੇਰ ਸੁਣ ਕੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀ ਵੀ ਭੁੱਬ ਨਿਕਲ ਗਈ

ਦੋਵੇਂ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਰੋਂਦੇ ਰਹੇ

ਹੋਸ਼ ਕਰੋਕੋਈ ਗੱਲ-ਗੁੱਲ ਕਰੋ ਯਾਰਸੱਤੇ ਨੇ ਗੱਲ ਦਾ ਰੁੱਖ ਬਦਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ

ਧੰਨਾ ਮੈਲ਼ੀ ਪੱਗ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ਼ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ,“ਆਹ ਤਾਂ ਕਮਾਲਾਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਭਾਈਮੈਂ

ਤਾਂ ਪੱਲਾ ਅੱਡ ਕੇ ਮਾਫੀਆਂ ਮੰਗਦਾਂ ਫਜਲਦੀਨਾ ਜੁੱਤੀਆਂ ਮਾਰ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੇ” …ਤੇ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ

ਵਾਂਗ ਲੇਲੜੀਆਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਿਆ

ਰੋਣਾ-ਧੋਣਾ ਛੱਡ,ਹੋਰ ਘਰ-ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਸੁਣਾਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪੁਆਂਦੀ ਬੈਠਦਿਆਂ ਕਿਹਾ

ਘਰ! ਕ੍ਹਾਦਾ ਘਰ? ਘਰ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਈ ਆ ਤੇਰੇਧੀ ਰੰਡੀ ਹੋ ਕੇ ਘਰ ਬੈਠੀ ਆਪਰ੍ਹੋਣਾ ਗੱਡੀ ਚਲੌਂਦਾ ਸੀ,ਪਰਾਰ ਦਿੱਲੀਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆਵੱਡਾ ਮੁੰਡਾ ਮੈਂ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੜਦਾਪਾਪੀਆਂ ਨੇ ਗਲ਼ ਚ ਟੈਰ ਪਾ ਕੇ ਸਾੜਿਆਨੂੰਹ ਆਪਣੇ ਪੇਕੇ ਬੈਠੀ ਆਬਥੇਰੀ ਵਾਹ ਲਾਈ ਆ ਕਿ ਛੋਟੇ ਦੇ ਬਹਿ ਜਾਏ, ਪਰ ਅਗਲੇ ਵੀ ਕੀ ਕਰਨ? ਸਾਲਾ ਇੱਕ ਨੰਬਰ ਦਾ ਨਸ਼ੇੜੀ ਆ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਦਾ ਧੰਨੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਫਿਕਰਾਂ ਦੇ ਭਾਰ ਹੇਠ ਦਮ ਤੋੜ ਗਈ

ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ?” ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਗੱਲ ਦਾ ਰੁੱਖ ਬਦਲਿਆ

ਜ਼ਮੀਨ!ਕਿੜ੍ਹੀ ਜਮੀਨ? ਜਮੀਨ ਤਾਂ ਕਦੋਂ ਦੀ ਵਿਕ-ਵੁਕ ਗਈ ਆਹੁਣ ਤਾਂ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਵੀ ਅਵਾਜਾਰ ਹੋਈ ਫਿਰਦੇ ਆਂ

ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਚੁੱਪ ਪਸਰੀ ਰਹੀ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਕੀਤੀ

ਤੇਰੇ ਮੂਹਰੇ ਕ੍ਹਾਦਾ ਲਕੋਛੋਟੀ ਕੁੜੀ ਸੀ ਜਵਾਨ-ਜਹਾਨ,ਭੈਣ ਆਪਣੀ ਦੇ…,ਘਰੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਏਬੜੀ ਸੋਹਣੀ ਸੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਰਗੀਉਹਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੈਂ ਏਦਾਂ ਈ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਸੀ ਭੁੱਲੇਆਲ਼ ਰਾਠਾਂ ਤੋਂਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਈ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਆਰਾਠਾਂ ਦੀ ਧੀ ਭੁੱਖਾਂ ਕੱਟਦੀ ਮਰ ਗਈਆਖਰੀ ਦਿਨ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਮਿਹਣੇ ਮਾਰਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਹੁਣ ਪਤਾ ਲੱਗਾ,ਧੀ ਨੂੰ ਉਧਾਲਣ ਦਾ ਦੁੱਖ

ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਤੇ ਸੱਤਾ ਚੁੱਪਚਾਪ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ

ਫਜਲਿਆ ਇਕ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤ੍ਹਾਢੇ ਸਾਹਵੇਂ ਛਾਤੀ ਡਾਹ ਕੇ ਖੜ੍ਹ ਜਾਵਾਂਪਰ ਕੀ ਫੈਦਾ ਹੁਣ ਇਹੋ ਜਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦਾਅਸੀਂ ਜੇਹੋ ਜਹੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਓਹੋ ਜਹੀਆਂ ਪਾ ਲਈਆਂਕੰਡੇ ਬੀਜੇ ਸੀ ਕਿੱਕਰਾਂ ਪਾ ਲਈਆਂ

ਧੰਨੇ ਦੀ ਧੀ ਚਾਹ ਦੇ ਗਿਲਾਸ ਲੈ ਆਈਮੁਟਿਆਰ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਚਿੱਟੀ ਚੁੰਨੀ ਵੇਖ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦਾ ਦਿਲ ਤੜਫ ਉੱਠਿਆ

ਦੀਪੋ ਆ ਤੇਰਾ ਚਾਚਾ ਆ ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਧੰਨੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੁੜਦੀ-ਮੁੜਦੀ ਕੁੜੀ ਰੁਕ ਗਈ

ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਉੱਠਿਆ ਤੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, ਮੈਂ ਤੇ ਤੇਰਾ ਪਿਉ ਕੱਠੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਆਂਕਦੇ ਦੱਸਿਆ ਈ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਇਹਨੇ

ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਭਰਦਿਆਂ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਅਚਾਨਕ ਦਲਾਨ ਦੇ ਖੂੰਜੇ ਪਏ ਸੰਦੂਕ ਤੇ ਜਾ ਪਈਉਸਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਰੁੱਗ ਭਰਿਆ ਗਿਆਇਹ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਸੰਦੂਕ ਸੀਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਦਾਜ ਵਾਲ਼ਾ

ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਚ ਪਹਿਲੀ ਲਾਗਣ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਦਾਜ ਚ ਸੰਦੂਖ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਸੀ,ਨਿੰਮ ਦਾ ਸੰਦੂਕ ਸੀ

ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਇਸ ਸੰਦੂਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ

ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ਼ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾਧੰਨੇ ਨੇ ਵੀ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਸੀਉਸ ਨੇ ਮੰਜੇ ਦੇ ਨੰਗੇ ਪਾਵੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਨਾਲ਼ ਚਾਦਰ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਭਰੀ ਲੱਤ ਨੇ ਉਸਦਾ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿੱਤਾ

---

ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਪਾਵਿਆਂ ਤੇ ਜੜੀ ਕੋਕਿਆਂ ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਪਛਾਣ ਲਈਉਸਨੇ ਧੰਨੇ ਤੇ ਸੱਤੇ ਕੋਲੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਪਾਵੇ ਤੇ ਪੋਲਾ-ਪੋਲਾ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆਉਸਦਾ ਦਿਲ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸੰਦੂਕ ਨੂੰ ਵੀ ਛੋਹੇ,ਪਰ ਬਿਮਾਰ ਧੰਨੇ ਦੇ ਦਿਲ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਇਹ ਖ਼ਾਹਸ਼ ਦਿਲ ਚ ਹੀ ਦਬਾ ਲਈ

ਤੁਰਨ ਲੱਗਿਆ ਉਸ ਧੰਨੇ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਗਿਆਰਾਂ ਰੁਪਏ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਮੀਜ਼ ਦੀ ਜੇਬ ਚੋਂ ਮਲਕੜੇ ਜਿਹੇ ਮੱਲ੍ਹਮ ਦੀ ਡੱਬੀ ਕੱਢੀ ਤੇ ਧੰਨੇ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਭਰੇ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ

ਓਏ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਬਦਲੇ ਮੱਲ੍ਹਮ ਦੇ ਚੱਲਿਆਂ ਭੈੜਿਆਇਹ ਕਿਹੜੀ ਮੌਤ ਮਾਰ ਚੱਲਿਆ ਓਏ ਅੱਜ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਦੇ ਬਾਦਮਿੱਤਰਾ ਇਕ ਵਾਰ ਮਾਫ਼ ਤਾਂ ਕਰ ਦੇਧੰਨੇ ਦੇ ਕੰਬਦੇ ਹੱਥ ਜੁੜ ਗਏ ਸਨ

ਖੁਸ਼ ਰਹਿ ਧੰਨਿਆਂ! ਤੈਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰ ਮੁਆਫ਼ ਕੀਤਾਨੌਂ-ਬਰ-ਨੌਂ ਹੋ ਤੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਸੰਭਾਲ਼ਚੰਗਾ ਖ਼ੁਦਾ ਹਾਫ਼ਿਜ਼! ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਲੰਬੇ ਪਏ ਸੱਤੇ ਦਾ ਕਲ਼ਾਵਾ ਭਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾਇਸ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਉਹ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲ ਸਕਿਆ ਤੇ ਅੱਥਰੂ ਕੇਰਦਾ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ

ਧੰਨੇ ਦੀਆਂ ਵਿਲਕਣੀਆਂ ਦੂਰ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ

ਪਿੰਡ ਵਲ ਮੁੜਦਿਆਂ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ,“ਸੱਤਿਆ ਏਡੀ ਤੇਰੀ ਵਾਕਫ਼ੀ ਆਤੂੰ ਧੰਨੇ ਦੀ ਧੀ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਲੋੜਵੰਦ ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਤਾਂ ਵੇਖਦੱਸ ਧੰਨੇ ਦੀ ਧੀ ਤੇ ਸਾਡੀ ਧੀ ਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਆ?”

ਮੈਂ ਛੇਤੀਂ ਦੇਖਦਾਂਸੱਤੇ ਨੇ ਪੂਰੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ਼ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ

----

ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਖੈਰੂ ਲੁਬਾਣੇ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੁਰਜਣ, ਦੱਸੇ ਵਕਤ ਤੋਂ ਰਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਟਾਂਗਾ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀਅੱਧਾ ਕੁ ਪਿੰਡ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਤੋਰਨ ਲਈ ਚੱਕੀ ਅੱਗੇ ਜੁੜਿਆ ਪਿਆ ਸੀਹਰ ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸੁਗਾਤ ਭੇਂਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ

ਭੀੜ ਚੋਂ ਇਕ ਓਪਰੇ ਜਿਹੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਵੱਧ ਕੇ ਪੱਗ ਉਸਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਧਰ ਦਿੱਤੀ, ਇਹ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭੇਜੀ ਆ ਜੀ ਲਹਿਲੀਓਂ

.ਫਜ਼ਲੇ ਨੇ ਪੱਗ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆਂ,ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਲਈ ਸਿਰ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਸੋਚਿਆ,‘ਸਾਡੀਆਂ ਇੱਜ਼ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਵੀ ਸਾਂਝੀਆਂ ਸਨ,ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਂਝੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਮੌਲਾ ਕਰੇ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੱਕ ਸਾਂਝੀਆਂ ਰਹਿਣ

ਸਿਆਲਕੋਟੀਆਂ ਨੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਰਾਵੀ ਪਾਰਲੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਵਲੋਂ ਸਜਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ

ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਸਭ ਨਾਲ਼ ਦੁਆ-ਸਲਾਮ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹ ਚਾਣਚੱਕ ਪੈਰਾਂ ਭਾਰ ਬੈਠ ਗਿਆ,ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸਜਦਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਚੁੰਮਿਆਦੋਵੇਂ ਦੋਸਤ ਟਾਂਗੇ ਚ ਬੈਠ ਗਏਸੱਤਾ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀਸੁਰਜਣ ਟਾਂਗਾ ਤੋਰਨ ਲਈ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ

ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਓ।... ਫ਼ਜ਼ਲਾ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਏ

“...ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਦਾਸਤਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਾਉਣੀ,ਦਾਦੀ-ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਵਾਂਗਰਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਕਿਉਂਪੈਦਾ ਕਰਨੀਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਇਨਸਾਨ ਬਣੌਣਾਉਸਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਭਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ

ਅੱਲਾ ਕਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜ਼ਖ਼ਮ ਨਾ ਮਿਲੇਜੇ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਇਹ ਮੱਲ੍ਹਮ ਉਸਨੂੰ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਭਰ ਦਏਮੈਂ ਅਮੋਲਕ ਨੂੰ ਮੱਲ੍ਹਮ ਦਾ ਨੁਸਖਾ ਦੇ ਚੱਲਿਆਂਚੰਗਾ ਅਲਵਿਦਾ!ਤੇ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਨੇ ਛਲਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਧੰਨੇ ਵਲੋਂ ਭੇਜੀ ਪੱਗ ਚ ਲੁਕੋ ਲਿਆ

ਵਿਦਾ ਕਰਨ ਆਈ ਹਰ ਅੱਖ ਰੋ ਪਈ

ਸੁਰਜਣ ਨੇ ਟਾਂਗਾ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾਤੇ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਤੁਰਦਾ ਟਾਂਗਾ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਓਝਲ ਹੋ ਗਿਆ

******************

ਸਮਾਪਤ


1 comment:

Unknown said...

Tandeep ji Malhm kahani post karn lai tohada bahut bahut shukriya.Tohanu vaddiyan cheeza de soojh ve hai te kadar ve.Tusi bahut vaddi sewa kar rahe ho.