ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ( ਅੰਗ ਸੰਗ) - ਸਾਡੇ ਮਨ ਦਾ ਸਾਵਣ ਮਿੱਤਰੋ ਕਿਉਂ ਵਰ੍ਹਿਆ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ? - ਲੇਖ

ਸਾਡੇ ਮਨ ਦਾ ਸਾਵਣ ਮਿੱਤਰੋ ਕਿਉਂ ਵਰ੍ਹਿਆ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ?

ਲੇਖ

ਔੜਾਂ ਮਾਰੀ ਧਰਤੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਦਰਦਾਂ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆਂ ਦਿਲ, ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਧਰਤੀ ਦੁੱਖ ’ਚ ਤੜਪਦੀ ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਸੁੱਕਦੀ ਅਤੇ ਸੁੰਗੜਦੀ ਦੇ ਸਭ ਚਿਹਰੇ ਤਿੜਕਦੇ ਹੋਏ ਕੁਰਲਾਉਂਦੇ ਲਗਦੇ। ਐਨ ਇੰਜ ਹੀ ਦਰਦ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਦਿਲ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਮੁਰਝਾਈ ਹਾਲਤ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਤਨ-ਮਨ ਹਰਿਆਵਲ ਦੀ ਚਾਦਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਦਿਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਦਰਦ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਫਟਕਣ ਦਿੰਦਾ ਸਗੋਂ ਅਜਿਹਾ ਜਾਹੋ-ਜਲਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆਂ ਕੋਈ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਜਦ ਸਾਵਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਔੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਜਦ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਮੇਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦਰਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹਾਲਤਾਂ/ ਅਵਸਥਾਵਾਂ/ ਸਟੇਜਾਂ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਰਤੀਆਂ ਵੀ ਹੰਢਾਉਂਦੀਆ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਦਾ/ ਮਨਚਲੇ ਦਿਲ ਵੀ।

------

ਜਿਸ ਵੀ ਖੇਤਰ/ ਥਾਂ/ ਪਹਿਲੂ ਵਿਚ ਸਾਵਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਆਪਣਾ ਅਸਰ ਵਿਖਾਏ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦੀ ਲੋੜ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸ ਲੋੜ ਨੂੰ ਅਣਪੂਰਿਆਂ ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦਾ। ਪਿਆਰ ਦੇ ਮਰਹਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇੰਜ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ। ਆਮ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਵਣ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਉੱਥੇ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵੱਧ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉੱਥੇ ਇਹ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਵੀ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਤਾਂ ਇਹ ਜਾਨਾਂ ਲੈਣ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਅਜੇ ਪਹਿਲਾ ਪੈਰ ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲ ਪਾਹਰਿਆ ਮਚੇ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ।

-----

ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸਾਵਣ ਤਪਦੀ ਧਰਤ ਵਾਸਤੇ ਠੰਢੀਆਂ-ਠਾਰ ਬੂੰਦਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਫ਼ੁਹਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਮੌਸਮ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਵੀ ਤਰੋ-ਤਾਜ਼ਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਨ-ਮਨ ਨੂੰ ਵੀ। ਦਿਲ ’ਚ ਪਿਆਰ ਜਾਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਵਿਕਤਾ ਦਾ ਮਾਹੌਲ। ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਰੀਲੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਸੁਰ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਅਨੋਖੇ / ਅਜੀਬ ਟਿਕਾਅ ਵਿਚ ਵੀ ਜਿਸ ਦੀ ਸਾਰ ਪਾਉਣੀ ਸੌਖੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਪਿਆਰ ਦਾ ਸਾਵਣ ਵੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਮਲ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਜੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਸਾਵਣ ਦੀ ਦਿਲਾਂ ’ਤੇ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਹੁੰਦੀ।

------

ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਵਣ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਸ਼ਾਇਦ ਓਪਰਾ ਲੱਗੇ ਪਰ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਸਮਾਜਾਂ ਕੇਵਲ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਲੋਕ ਹੀ ਮੌਜਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਬਾਕੀਆਂ ਲਈ ਤਾਂ ਜੀਵਨ-ਕਟੀ ਕਰਨੀ ਵੀ ਸੌਖੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ਅੰਦਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਹਾਸ਼ੀਏ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਰਹਿ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੌਜਾਂ ਦਾ/ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਾ/ ਸਾਵਣ ਦਾ ਚਿੱਤ-ਚੇਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਦੂਜੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਹਕੂਮਤਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਹਕੂਮਤਾਂ ਵੀ ਰੱਜਿਆਂ-ਪੁੱਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਰਜਾਉਣ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਹੀ ਲੱਗੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭੁੱਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਤਰੱਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪੁੱਛੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਵਣ ਦੀ ਫੁਹਾਰ ਤੱਕ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਇਕ ਵੀ ਕਿਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਵਰਸਦੀ –--

...........

ਝੀਲਾਂ ਉੱਤੇ ਵਰਸ ਰਹੇ ਨੇ ਅੱਜ ਤਾਂ ਬੱਦਲ਼ ਸਾਰੇ

ਸਾਡੇ ਮਨ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ਨੂੰ ਇਕ ਵੀ ਕਿਣੀ ਨਾ ਠਾਰੇ

............

ਝੀਲ ਵਿਚ ਡਿਗਦੀਆਂ ਕਿਣੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਤਿੜਕੀ ਧਰਤੀ ਤਾਂ ਈਰਖਾ ਵੀ ਕਰੇਗੀ, ਔਖੀ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਕਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਏਹੀ ਗੱਲ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਕਵੀ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸ਼ਾਇਦ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹਿ ਰਿਹੈ --

...........

ਝੀਲ ਪਰ ਪਾਨੀ ਬਰਸਤਾ ਹੈ ਹਮਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਮੇਂ

ਖੇਤ ਪਾਨੀ ਕੋ ਤਰਸਤਾ ਹੈ ਹਮਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਮੇਂ।

------

ਜਦ ਗ਼ਰੀਬ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸਾਵਣ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਹੋਰ ਜਾ ਵਰ੍ਹਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਦੁਖੇ ਬਿਨਾਂ ਰਹਿ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਵਣ ਦੀ ਤਾਂ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਬੰਧਨ ਹੈ ਪਰ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦਾ ਸਾਵਣ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ-ਪੱਖੀ ਵੀ। ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਕਦੇ ਵੀ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਵਾਲ ਦਿਲ ਵਿਚ ਬਲਦੇ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਰਹਿਣਗੇ –

....

ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਸੇ ਸਾਵਣ ਤਾਂ, ਲਾਈਏ ਕਿਉਂ ਐਵੇਂ ਜ਼ੋਰ

ਸਾਡੇ ਮਨ ਦਾ ਸਾਵਣ ਮਿੱਤਰੋ, ਕਿਉਂ ਵਰ੍ਹਿਆ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ

*****

ਤੰਦੂਏ ਜਾਲ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ

ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਗਏ, ਤਰੱਕੀਆਂ ਕਰ ਗਏ, ਗਿਆਨ ਦੇ ਅੰਬਰ ’ਤੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ, ਸਾਗਰ ਤਰ ਲਏ, ਧਰਤੀਆਂ ਗਾਹ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਾਂ ਤੇ ਉਡਾਰੀਆਂ ਭਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੋਚ, ਸੂਝ ਵੀ ਤਾਰੂ ਹੋਈ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਅੰਬਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਬੁੱਧੀ ਨੇ ਲੋਅ ਕੀਤੀ ਕਿ ਨਹੀਂ? – ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਜੇ ਵੀ ਤੰਦੂਏ (ਆਕਟੋਪਸ) ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਹਿਮ, ਭਰਮ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੀਫਾ ਦੇ ਮੈਚਾਂ ਬਾਰੇ ਤੰਦੂਆਂ / ਤੋਤਾ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀਆਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਰਹੇ। ਕਮਾਲ ਇਹ ਕਿ ਤੰਦੂਏ ਦਾ ਇਹ ਤੰਦੂਆ ਜਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਕੋਨਿਆਂ ਤੱਕ ਵੀ ਜਾ ਫ਼ੈਲਿਆ / ਪਹੁੰਚਿਆ। ਹਰ ਕੋਈ ਤੰਦੂਏ / ਤੋਤੇ ਦੀ ਹੀ ਰਟ ਲਗਾਉਂਦਾ ਮਿਲਿਆ। ਏਨੀ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਅਤੇ ਏਨੀ ਜ਼ਹਾਲਤ ਕਿ ਅਜੇ ਵੀ ਵਹਿਮ–ਭਰਮ ਅਤੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਬੁੱਧ-ਵਿਵੇਕ ਨੂੰ ਠਿੱਬੀ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਆਏ।

-----

ਤੰਦੂਏ ਦੀ ਕਮਾਲ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਹਰੇਕ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਸਹੀ ਹੁੰਦੀ ਚਲੀ ਗਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਵਿਕਸਤ ਲੋਕ’ ਸੱਚ ਕਰਕੇ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਸਵਾਲ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਵਰੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀਆਂ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ / ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਤਰਕ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆਉਣ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਖੰਡਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫ਼ਾਸ਼ ਕਰਨ।

.........

ਕਾਵਿ ਟੋਟਕੇ

ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਦੇ ਮੋਢ੍ਹੇ ਚੜ੍ਹਕੇ, ਤੰਦੂਆ ਬਣ ਗਿਆ ਨਾਢੂ।

ਹੱਥ ਦੀ ਕਰਨ ਸਫ਼ਾਈ ਏਥੇ, ਜਾਦੂਗਰ ਕਰਦੇ ਜਾਦੂ।

ਕਰਾਮਾਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕੋਈ ਇਹ ਗੱਲ ਐਵੇਂ ਵਾਧੂ।

ਰੋਕਿਆ ਨਾ ਜੇ ਗਿਆ ਏਸ ਨੂੰ, ਸਮਿਆਂ ਤੇ ਹੋ ਜਾਊ ਲਾਦੂ।

ਕਹਿਣਗੇ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਪੁੱਤ-ਪੋਤਰੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿ ਗਿਆ ਦਾਦੂ।