ਜਿੰਦਰ - ਮੁੜ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾ ਕਰੀਂ – ਕਹਾਣੀ – ਭਾਗ - ਪਹਿਲਾ

ਮੁੜ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾ ਕਰੀਂ

ਕਹਾਣੀ

ਭਾਗ - ਪਹਿਲਾ

******

ਉਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਐਦਾਂ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਬਦਲਾ ਲੈ ਰਹੀ ਹੋਵਾਂ!

ਕਿਸ ਕੋਲੋਂ?

ਮੰਮੀ ਜੀ ਕੋਲੋਂ?

ਚਾਚਾ ਜੀ ਤੇ ਫੁੱਫੜ ਜੀ ਕੋਲੋਂ?

ਇਕਬਾਲ ਕੋਲੋਂ?

ਮਹਿੰਦਰ ਕੋਲੋਂ?

ਆਪਣੇ ਆਪ ਕੋਲੋਂ?

ਆਪਣੇ ਮਨ ਕੋਲੋਂ?

ਆਪਣੀ ਦੇਹ ਕੋਲੋਂ?

ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਸੀ? ਤਿੰਨਾਂ-ਚੌਹਾਂ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ। ਘਰੋਂ ਕੀ-ਕੀ ਸੋਚ ਕੇ ਆਈ ਸੀ। ਕੀ-ਕੀ ਪਲੈਨਿੰਗਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਸੀ। ਅੱਗੋਂ ਕੀ ਦਾ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਮੈਂ ਮੇਜ਼ ’ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਕੂਹਣੀਆਂ ਰੱਖ ਕੇ ਤੇ ਹਥੇਲੀਆਂ ’ਤੇ ਠੋਡੀ ਟਿਕਾ ਕੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਮੰਮੀ ਦੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨਸੀਹਤਾਂ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੱਸੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਦੇਹ ਤੇ ਮਨ ’ਚ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਔਰਤ ਦੀ ਦੇਹ ਦਾ ਅਸਲੀ ਮਾਲਕ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣਾ ਆਪ ਬਚਾ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸੀਤਾ ਤੇ ਪਦਮਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਂਦੀ ਸੀ।

-----

ਨਾਲ ਦੀ ਸੀਟ ’ਤੇ ਬੈਠੀ ਕੁਲਜੀਤ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਜੁਰੱਅਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ ਸੀ। ਜੇ ਉਹ ਪੁੱਛ ਵੀ ਲੈਂਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਇਹੀ ਦੱਸਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁੰਡਾ ਤੇ ਉਹਦੀ ਭਰਜਾਈ ਸਮੇਤ ਜੀਜੇ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਚਾਚਾ ਜੀ ਤੇ ਫੁੱਫੜ ਜੀ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਰ ਬਾਰ ਦੇਖ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਪਸੰਦ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਮੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਦਫਤਰ ਹੀ ਝਾਤੀ ਮਾਰ ਆਉਣ। ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਦੇਣ। ਜੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਤੇ ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਐਤਵਾਰ ਰਿੰਗ ਸੈਰਾਮਨੀ ਦੀ ਰਸਮ ਰੱਖ ਲਈ ਜਾਵੇਗੀ। ਜਦੋਂ ਦੀ ਮੈਂ ਅਠਾਈਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਟੱਪੀ ਸਾਂ, ਮੰਮੀ ਜੀ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਦੇਖਣ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਕਸਰ ਮੈਂ ਹੀ ਨਾਂਹ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਲਾਈਫ ਪਾਰਟਨਰ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸਾਂ ਜਿਸ ਦੀ ਦੇਹ ਤੇ ਪਰਸਨੈਲਟੀ ਇਕਬਾਲ ਤੇ ਮਹਿੰਦਰ ਵਰਗੀ ਹੋਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਦੇਖਣ ਆਏ, ਉਹ ਮਾੜਕੂ ਜਿਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਕੋਈ ਖਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੁਝ ਇਕ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪੋਸਟ ਪਸੰਦ ਆਈ ਸੀ। ਕੁਝ ਨੂੰ ਫੇਸ ਐਟਰੈਕਸ਼ਨ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਰੀਜੈਕਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੀਜੈਕਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਹਰੇਕ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਨੁਕਸ ਦਿਸ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਦੀ ਮੈਂ ਮਹਿੰਦਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਸੀ।

------

ਮੈਂ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਲਈ ਫਾਇਲ ’ਚੋਂ ਖਰੜਾ ਕੱਢਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਚੰਦਰ ਡੱਬਾ ਫੜੀ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਮੁੰਡਾ ਹੋਇਆ।’’ ਉਹ ਦੇ ਬਹੁਤਾ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਣ ’ਤੇ ਮੈਂ ਇਕ ਪੀਸ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ ਸੀ, ‘‘ਮੈਡਮ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਖਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਆ। ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਸਪੈਸ਼ਲ ਡੱਬਾ ਭੇਜਿਆ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੁੰਡਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਪੋਤਰਾ-ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੇੜੇ ਵੰਡਦਾ ਨ੍ਹੀਂ ਦੇਖਿਆ...। ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਸੰਭਾਲੀ ਨ੍ਹੀਂ ਜਾ ਰਹੀ...।’’ ਉਹਦੇ ਲੰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਖਿਆਨ ਤੋਂ ਉਕਤਾ ਕੇ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਿੰਨਾ-ਮਿੰਨਾ ਹੱਸਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਇਕਬਾਲ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਨਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ। ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰ ਜੱਗ ਜ਼ਾਹਿਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ ਟੁੱਟੀ ਨੂੰ ਜਗ ਹਸਾਈ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।

------

ਚੰਦਰ ਭੋਲਿਆ ਪੰਛੀਆ, ਤੂੰ ਕੀ ਜਾਣੇ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ! ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਇਹ ਪੇੜੇ ਕਿਉਂ ਭੇਜੇ ਸਨ? ਇਹ ਮੈਥੋਂ ਵੱਧ ਕੌਣ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪਸੰਦ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸੇ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਪੇੜੇ ਸਨ ਜਿਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਚਾਹ ਪੀਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪੇੜੇ ਖਾਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਗੁਣਗਣਾਉਣ ਲੱਗੀ ਸੀ: ‘ਮੈਂ ਯੇਹ ਸੁਣਤਾ ਹੂੰ ਕੇ ਵੋਹ ਦੁਨੀਆਂ ਕੀ ਖ਼ਬਰ ਰਖਤੇ ਹੈਂ। ਯੇਹ ਜੋ ਸੱਚ ਹੈ ਤੋ ਉਨਹੇ ਮੇਰੀ ਖ਼ਬਰ ਭੀ ਹੋਗੀ।’ ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਵਾਰੀ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਵਧਾਈਆਂ ਭੇਜਣੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵੀ ਬੰਦ ਸੀ। ਕਦੇ ਦੁਆ ਸਲਾਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਉਹ ਅੱਗਿਓਂ ਆਉਂਦਾ ਦਿੱਸ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਾਂ ਰਾਹ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਉਸ ਹੁੱਬ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ’ਚ ਪਿਛਲੀਆਂ ਪੰਜ ਪੀੜੀਆਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਹ ਦੇ ਪੱਟ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣੀ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਉਹਦੀ ਹੀ ਕੁੜੀ ਜੰਮ ਕੇ ਦਿਖਾਊਂਗੀ।

-----

ਕਸੂਰ ਉਸ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਾਲ਼ ’ਚ ਫਸਾਇਆ ਸੀ। ਆਪ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਸੀ। ਘਰਦਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਅਮੁੱਕ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਕੰਪੈਨਸ਼ੈਨੇਟ ਗਰਾਊਂਡ ’ਤੇ ਇਸ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਸੀ। ਇੱਕੋ ਦਿਨ ਦਫਤਰ ਜੁਆਇਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਚੈਕਿੰਗ ਬ੍ਰਾਂਚ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਅਕਾਊਂਟ ਬ੍ਰਾਂਚ ’ਚ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਅਦਲ ਬਦਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਆਂਕੜਾ ਬ੍ਰਾਂਚ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਨ ਸਾਡਾ ਪਿਉ-ਵਿਹੀਨ ਹੋਣਾ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਪਿਉ ਦਾ ਨਾਂ ਅਕਸਰ ਹੀ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਉ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਸ਼ਰਾਬੀ-ਕਬਾਬੀ ਵੱਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਵੈਲ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰ ਪ੍ਰਸੰਸਾਮਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸਟਾਫ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸੀ। ਇਕਬਾਲ ਇਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਊਣਾ ਪੱਖ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਜਲਦੀ-ਜਲਦੀ ਕੰਮ ਕਰਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ-ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਹਾਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗੁਆਚਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਕਸਰ ਚੁੱਪ, ਗੁੰਮ-ਸੁੰਮ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਕਰਕੇ ਨਮੋਸ਼ੀ ਝੱਲਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਘੁਲਦਾ-ਮਿਲਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਤਕ ਸੀਮਤ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਸੈਕਟਰ ਚੌਂਤੀ ’ਚ ਸੁਰਜੀਤ ਨਾਲ ਕਮਰਾ ਸ਼ੇਅਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਚਾਰ ਦਿਨ ਇਥੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਿੰਡ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਟਾਈਪ ਕਰਾਉਣ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਨਹੀਂ, ਇਹ ਝੂਠ ਸੀ। ਉਹ ਆਪ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਸੱਦ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠਣਾ ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਪੁੱਛਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਓਨਾ ਹੀ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਰਮਾਕਲ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਗਿਆ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਕਹਿ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਅਗੋਂ ਹੱਸ ਕੇ ਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਫੈਲੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੀਲ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਤੇ ਸੁਣਨ ਦੇ ਚਾਟੇ ਲਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲਈ ਸੁਲ੍ਹਾ ਮਾਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਉਸ ਝੋਟੇ ਵਾਂਗ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ’ਚ ਇਕੱਠਿਆਂ ਚਾਹ ਪੀਣੀ ਮੰਜੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦਫਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਮਿਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪੰਜ ਵਜੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ। ਇਹ ਪਹਿਲ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਕਰਨੀ ਪਈ ਸੀ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਮਿਲਣੀ-ਗਿਲਣੀ ਦਾ ਦਫਤਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਜੱਚੀ ਸੀ। ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਸਾਡੇ ਦਫਤਰ ਵਾਲੇ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ‘‘ਜਿਵੇਂ ਅਮਲੀ ਦੀ ਅਮਲੀ ਨਾਲ, ਕਬੂਤਰਬਾਜ਼ ਦੀ ਕਬੂਤਰਬਾਜ਼ ਨਾਲ, ਪੱਤੇਬਾਜ਼ ਦੀ ਪੱਤੇਬਾਜ਼ ਨਾਲ ਤੇ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਮਾਸਟਰ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਹੁੰਦੀ ਆ, ਬਿਲਕੁੱਲ ਓਦਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਇਕਬਾਲ ਤੇ ਗੁਰਲੀਨ ਦੀ ਆ।’’

-----

ਰੌਕ ਗਾਰਡਨ ’ਚ ਇਕੱਠਿਆਂ ਘੁੰਮਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਲਾਈਫ ਪਾਰਟਰਨ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ-ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਕੋਈ ਤੇਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸੋਚ-ਸਮਝ ਕੇ ਫੈਸਲੇ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਹੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਪਸੰਦੀਆਂ, ਨਾਪਸੰਦੀਆਂ ਦਾ ਥਹੁ ਪਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਬੱਸ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਹ ਦੀ ਹਦੋਂ ਵੱਧ ਨਿਮਰਤਾ ਮੈਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਟੋਕਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਅਗੋਂ ਹੱਸ ਕੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਟਾਲ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਦਫਤਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਸਾਰ ਝੁਕ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਸੈਕਸ਼ਨ ਅਫਸਰ ਤੇ ਅਕਾਊਂਟ ਅਫਸਰ ਦੇ ਗੋਡੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਸੀਟ ’ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਈਸਟ ਨੂੰ ਧਿਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬਿਨਾਂ ਵਜ੍ਹਾ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉ¤ਠਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਪੰਜ-ਸਤ ਜਣੇ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਨਿਤ ਨੇਮ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟੌਫੀਆਂ ਵੰਡਦਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਹੱਥ ਸਾਡਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

-----

ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਮੇਰੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣਾਂ ਤੇ ਭਰਾ ਸੈੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ-ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਨੀ ਪੈਣੀ ਸੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਬੱਝੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਸ ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਕੋਲ ਮੂੰਹ ਲਿਜਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਇਸ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਆ। ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦੇ।’’ ਮੇਰੇ ਲਈ ਐਨਾ ਬਥੇਰਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਉਹਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸੋਚ ਕੇ ਦੱਸੇਗਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਿੱਦ ’ਤੇ ਉਤਰ ਆਈ ਸੀ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਅੱਜ ਹੀ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਬਾਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਜਾਣ। ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਸ਼ਰਤ ਨ੍ਹੀਂ। ਮੇਰੀ ਸਥਿਤੀ ਕੁਸ਼ ਹੋਰ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆ।’’ ‘‘ਤੂੰ ਦੱਸ ਤਾਂ ਸਹੀਂ।’’ ‘‘ਮੇਰੇ ਮੰਮੀ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਆ। ਤੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਟੋਲਰੇਟ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ। ਤੂੰ ਇੰਨਾ ਕੁ ਕਰਨਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਕੰਨੋ ਸੁਣਨਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਕੰਨੀਂ ਕੱਢ ਦੇਣਾ। ਫੇਰ ਤੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਮੁਸੀਬਤ ਨ੍ਹੀਂ ਆਉਣੀ।’’ ਮੈਂ ਝੱਟ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ‘‘ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਵਾਂਗੀ।’’

-----

ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਘੁੰਮੇ ਸੀ। ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ। ਰੌਕ ਗਾਰਡਨ। ਸੈਕਟਰ ਬਤਾਲੀ ਵਾਲੀ ਝੀਲ। ਉਸ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਦੇਖ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦੇਹ ਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਭੋਲਾ-ਭਾਲਾ ਗੋਗਲੂ ਜਿਹਾ-ਕਿੰਨੇ ਭੇਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਖਿਚ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਰੱਜ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਚੁੰਮਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਾਹਲਾ ਪੈਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਪਸ਼ੂਪੁਣੇ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਆਇਆਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ। ਤੇਰਾ ਪਿੰਡ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ। ਇਹ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਆ ਜਿਥੇ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਬਿਨ ਵਿਆਹੋਂ ਰਹਿੰਦੇ ਆ। ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਆ। ਡੇਟਿੰਗ ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਆ ਪਰ ਤੇਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਤੇਰਾ ਪੇਂਡੂਪੁਣਾ ਨ੍ਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਤੂੰ ਦੱਸ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਆ ਕਿ ਨ੍ਹੀਂ?’’ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜੁਆਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ‘‘ਇਹਦਾ ਜੁਆਬ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਜਲਦੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ।’’ ਉਹਨੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਜਲਦੀ ਨ੍ਹੀਂ। ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ।’’ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਸ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਡੈਡੀ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਡਰਪੋਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੇ ਡੈਡੀ ਜਿਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੋਲਡ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਐਨਾ ਸੋਚੀਂ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਕਾਲਜ ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲੀ ਗੁਰਲੀਨ ਤਾਂ ਕਾਲਜ ਛੱਡਦਿਆਂ ਹੀ ਮਰ ਮੁੱਕ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੀ ਰੂਪ ਸੀ। ਕਾਲਜ ’ਚ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਬਹਿਸਦੀ ਹੋਈ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੰਦੀ ਸੀ, ‘‘ਮੈਂ ਬੰਦੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਨ੍ਹੀਂ-ਉਪਰ ਪੈ ਕੇ ਦਿਖਾਊਂਗੀ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਜਿਸਮ ਆ। ਮੈਂ ਇਹ ਦੀ ਮਾਲਕਣ ਆਂ। ਮੈਂ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝਦੀ ਆਂ।’’ ਕਿੱਥੇ ਗਈਆਂ ਉਹ ਗੱਲਾਂ? ਉਹ ਦਾਅਵੇ? ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੇਰੇ ਮੰਮੀ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਅਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਸੀ। ਸਿਰਫ਼ ਪੰਤਾਲੀ ਸਾਲ ਦੀ। ਉਹ ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ‘‘ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀਆਂ ਧੀਆਂ ਹੋ। ਧੀਆਂ ਵਾਂਗ ਰਹੀਓ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਤੁਹਾਡੀ ਜਵਾਨੀ ਥੁੜਾਂ ਵਿਚੋਂ ¦ਘੀ ਆ। ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖੋ-ਮੈਂ ਹਾਰ ਨ੍ਹੀਂ ਮੰਨੀ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਨ੍ਹੀਂ ਮੰਨਣੀ। ਮੇਰੀ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਆ ਕਿ ਇਸ ਚਿੱਟੀ ਚੁੰਨੀ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖ ਲੈਣਾ।’’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਨਮੀ ਉਤਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਨਮੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੀ ਸੀ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਭੁੱਲੀ ਵੀ ਹੋਵਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਮਨ ਬੜੀ ਕੁੱਤੀ ਸ਼ੈਅ ਹੈ। ਇਹ ਤੁਰੰਤ ਅਲਾਰਮ ਵਾਲੀ ਘੰਟੀ ਵਜਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

-----

ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਅਹਿਮ ਗੱਲਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੰਮੀ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੰਮੀ ਤੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮੰਮੀ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਾ ਘਰ ਛੱਡਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਹਿ ਦਿੰਦੀ ਸੀ, ‘‘ਤੇਰੇ ਡੈਡੀ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਂਦੇ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਆ ਜਾਵਾਂ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਦੋ ਦਿਨ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਹੀ ਨ੍ਹੀਂ ਲੱਗਾ ਸੀ।...ਮੈਥੋਂ ਨ੍ਹੀਂ ਕੋਠੜੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ’ਚ ਰਿਹਾ ਜਾਣਾ। ਫੇਰ, ਜੇ ਮੈਂ ਚਲੀ ਵੀ ਗਈ ਤਾਂ ਪੈਲੀ ਰੁਲ਼ ਜਾਣੀ ਆ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਠੀਕ ਆਂ। ਜਗਵਿੰਦਰ ਵੀ ਇੱਥੇ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਸਾਡਾ ਮਾਂ ਪੁੱਤ ਦਾ ਜੀਅ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ।’’ ਫੇਰ ਉਸ ਇਕ ਹੋਰ ਹੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਸੀ, ‘‘ਸਮਾਲਸਰ ਵਾਲੇ ਮਾਸੀ ਜੀ ਆਏ ਸੀ। ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੰਮੀ ਤੇ ਮਾਸੀ ਜੀ ਮੋਹਰਲੇ ਦਲਾਨ ਵਿਚ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਟੁੱਟਣ ਨ੍ਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਅੱਜ ਹੀ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਲੈਣੀਆਂ ਹੋਣ। ਮੈਂ ਅੱਧ ਸੁੱਤਾ ਜਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੰਮੀ ਨੇ ਮਾਸੀ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬੰਦੇ ਬਿਨਾਂ ਔਰਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੁੰਦੀ ਆ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਇਹ ਸਰੀਰ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਬੇਕਾਬੂ ਹੁੰਦਾ। ਦੌੜਦਾ। ਭੱਜਦਾ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਹਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ਔਖਾ। ਮਨ ਵਿਚ ਇਕੋ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ, ਕੋਈ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੌੜ ਜਾਵਾਂ। ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦੀ ਆਂ। ਮਨ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਲਾਉਂਦੀ ਆਂ। ਪਾਠ ’ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ ਆਂ। ਮਨ ਪਾਠ ਵਿਚ ਵੀ ਨ੍ਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਮਨ ਤੇ ਦੇਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਾਗਦਿਆਂ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਆਂ। ਸਵੇਰ ਹੁੰਦੀ ਆ ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਜੁਆਕ ਦਿੱਸਦੇ ਆ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਆਂ।’’ ਸੁਣਦਿਆਂ ਸਾਰ ਮੇਰੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਹਾਉਂਕਾ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਇੰਨ-ਬਿੰਨ ਮੇਰੀ ਮੰਮੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਮੰਮੀ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਪਾਠ-ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਬੀਤਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਸੀ, ‘‘ਔਰਤ ਆਪਣੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਕਸ਼ਟ ਦਿੰਦੀ ਆਂ।’’ ਪਰ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਦੱਸੀ ਸੀ।

-----

ਘਰ ਮੁੜੀ ਤਾਂ ਮੰਮੀ ਨੇ ਐਨਾ ਲੇਟ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਸੱਚ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਕੁਝ ਚਿਰ ਗੁੰਮਸੁੰਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਉਲਟਾ-ਪਲਟਾ ਕੇ ਇਕਬਾਲ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਜਾਣਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂ ਤਸੱਲੀ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਕਦਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਚੋਣ ਮੰਜੂਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਤਸੱਲੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਕਮਾਊ ਜੀਅ ਸਾਂ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੌਖਾਲੀ ਕੱਟੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਦੀ ਇਹੀ ਪਸੰਦ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਾਂ ਹੀ ਹਾਂ ਸੀ। ਬੱਸ ਚਾਚਾ ਜੀ ਤੇ ਫੁੱਫੜ ਜੀ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਡੈਡੀ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੰਮੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ’ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਦੇਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਸੰਦ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਾਈਨਲ ਗੱਲ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਮੰਮੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਗੇ ਕੋਲ ਪੈਂਦੇ ਪਿੰਡ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਜਾ ਕੇ ਕਰਨੀ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਇਕਬਾਲ ਕੋਲੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸਬ-ਕਾਸਟ ਪੁੱਛੀ ਸੀ। ਉਸ ਥਿੰਦ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਬ-ਕਾਸਟ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਕੰਬੋਜ ਦੱਸੀ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿਚ ਖਲਬਲੀ ਮਚੀ ਸੀ। ਚਾਚਾ ਜੀ ਇਸੇ ਗੱਲ ’ਤੇ ਅੜੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਮੇਰਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਇਕਬਾਲ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਆਣ ਖੜ੍ਹਨੀ ਸੀ। ਉਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਆਖ਼ਿਰ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮਰਿਆਦਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

****

ਫੇਰ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਮੈਡੀਕਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਫੇਰ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਟੈਲੀਫੋਨ ਡੈੱਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਫੇਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।

****

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ਭਾਗ ਦੂਜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।